ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΑΤΗΝΙΩΤΗΣ (επιμ.)
Εισαγωγή στις Ψηφιακές Σπουδές
εκδ. Ροπή, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 422
Από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα η ψηφιακότητα έχει αποτελέσει συστηματικό αντικείμενο διερεύνησης για πολλές κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Η παρούσα συνθήκη της πανδημίας με τη συνακόλουθη εντατικοποίηση της χρήσης ψηφιακών τεχνολογιών και τους μετασχηματισμούς που αυτή επιφέρει πάνω στα πεδία της εργασίας, της επικοινωνίας, του ελέγχου, του σώματος, της γλώσσας, της δημιουργικότητας, της κοινωνικότητας, του χώρου και του χρόνου θέτουν νέες επιστημολογικές, μεθοδολογικές και εννοιολογικές προκλήσεις στο σύνολο αυτών των επιστημών αναφορικά με τη μελέτη του ψηφιακού. Μέσα σε αυτό το ιστορικοπολιτισμικό πλαίσιο, ο συλλογικός τόμος «Εισαγωγή στις Ψηφιακές Σπουδές» έρχεται να αποτελέσει ένα απολαυστικό ανάγνωσμα και έναν απαραίτητο οδηγό, ή πιο σωστά «αναγνώστη» (reader), για εκείνους κι εκείνες που δραστηριοποιούνται ερευνητικά στη συγκεκριμένη επιστημονική περιοχή.
Οι λόγοι που καθιστούν το βιβλίο απαραίτητο είναι αρκετοί. Ενώ σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν η συναφής ελληνόγλωσση βιβλιογραφία έχει ενισχυθεί σημαντικά, τα κενά παραμένουν μεγάλα. Eτσι, ο συλλογικός αυτός τόμος έρχεται κατ’ αρχάς να συνεισφέρει με ένα σύνολο μεταφράσεων κλασικών και σύγχρονων συγγραφέων, όπως ο Alan M. Turing, ο Norbert Wiener, η Shoshanna Zuboff, ο Lev Manovich, η Rosi Braidotti, ο Hilary Putnam, ο Gilles Deleuze, ο Antonio Negri κ.ά. Συνεπώς, το εν λόγω βιβλίο καλύπτει μια μεγάλη περιοχή θεμάτων, όπως η κυβερνητική, η τεχνητή ζωή και η τεχνητή νοημοσύνη, η ψηφιακή φυσική, οι έννοιες του υπολογισμού, της επικοινωνίας και της πληροφορίας, τα νέα μέσα και το Web 2.0, το κυβερνοπάνκ, η τεχνοεπιστήμη, οι τεχνολογίες δυνητικής πραγματικότητας, το φύλο και ο κυβερνοφεμινισμός, η κοινωνία του ελέγχου, ο καπιταλισμός της πλατφόρμας και ο καπιταλισμός της επιτήρησης.
Εισαγωγικά κείμενα
Εντούτοις, το βιβλίο δεν περιορίζεται μόνο στις μεταφράσεις των παραπάνω κειμένων, αλλά συνεισφέρει στη σχετική βιβλιογραφία και με εισαγωγικά κείμενα που αποσκοπούν στο να σκιαγραφήσουν το ευρύτερο διανοητικό και θεωρητικό συγκείμενο στο οποίο εγγράφεται το εκάστοτε μεταφρασμένο έργο.
Στο πλαίσιο του τόμου, η ψηφιακότητα προσεγγίζεται σφαιρικά και πολυπρισματικά σε μια προσπάθεια υπέρβασης παραδοσιακών ακαδημαϊκών διαιρέσεων και κατατμήσεων, όπως η διάκριση θετικών επιστημών από τη μία και κοινωνικών/ανθρωπιστικών επιστημών από την άλλη. Ταυτόχρονα επιχειρείται η μετατόπιση της έμφασης από τις ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες προς τις ψηφιακές σπουδές, πρωτίστως επειδή οι συγγραφείς και ο επιμελητής του βιβλίου δεν αντιλαμβάνονται την ψηφιακότητα ως ψηφιοποίηση κειμένων, παρά τη μεγάλη χρησιμότητα αυτής της διαδικασίας αναφορικά με ζητήματα αποθήκευσης, τεκμηρίωσης, πρόσβασης και ανάκτησης πληροφορίας και υλικού. Αντιθέτως, όπως υποστηρίζει ο επιμελητής της έκδοσης, αυτό που ενδιαφέρει τους συγγραφείς «είναι το άμεσο αποτέλεσμα αυτής της εντατικής προσπάθειας ψηφιοποίησης».
Οι ψηφιακές σπουδές συνιστούν ένα ευρύ διεπιστημονικό πεδίο που επικεντρώνεται στη μελέτη των οντολογικών και πολιτισμικών μετασχηματισμών που επιφέρει η μετάβαση στην ψηφιακότητα. Θεματικά, οι ψηφιακές σπουδές καταπιάνονται, αφενός, με τους τρόπους διά των οποίων η ψηφιακότητα συμβάλλει σε μετασχηματισμούς αναφορικά με το πώς αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τον κόσμο και τους άλλους και, αφετέρου, με τους μετασχηματισμούς που υπόκεινται καθημερινές πολιτισμικές πρακτικές και επιτελέσεις, όπως η εργασία, η καλλιτεχνική δημιουργία, η πολιτική διεκδίκηση κ.ά.
Το βιβλίο συνιστά το αποτέλεσμα ζυμώσεων που εκκινούν από το μάθημα «Ψηφιακές Σπουδές» του ΜΠΣ του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ, το οποίο εν συνεχεία μετασχηματίσθηκε σε εργαστήριο που συνεχίζει τις εργασίες του μέχρι και σήμερα. Συλλογικό και συνεργατικό εγχείρημα με πλουραλιστική σύνθεση, που απαρτίζεται από τον επιμελητή της έκδοσης Μανώλη Πατηνιώτη και από διδακτορικούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές και φοιτήτριες, όπως ο Βασίλης Αργυρίου, ο Ηρακλής Βογιατζής, ο Κωνσταντίνος Βουκύδης, ο Κωνσταντίνος Κανδηλώρος, ο Γιάννης Καρπούζης, ο Χρήστος Κρυστάλλης, ο Δημήτρης Μούτσιος, η Γεωργία Νικολοπούλου, η Παναγιώτα Ραζή, η Νικόλ Σαρλά, η Φιλιώ Χατζημπεκιάρη, η Ευαγγελία Χορδάκη, το βιβλίο επιχειρεί και μια άλλη υπέρβαση. Αυτή της παραδοσιακής προβληματικής διαλεκτικής μεταξύ τεχνοφοβίας και τεχνολατρείας που μαστίζει τη μελέτη της ψηφιακότητας από τις απαρχές της. Η κριτική προσέγγιση, ο συγκρουσιακός συχνά χαρακτήρας των συζητήσεων και των παρουσιάσεων στο πλαίσιο του εργαστηρίου, η λειτουργία του με οριζόντιους και συμμετοχικούς όρους αντανακλώνται στο σύνολο του τόμου, ενώ η υπέρβαση της προαναφερθείσας άγονης πόλωσης αποκρυσταλλώνεται στην ντελεζιανή ρήση «δεν είναι ανάγκη να φοβόμαστε ή να ελπίζουμε, μόνο να αναζητήσουμε νέα όπλα».
Σύνθεση εννοιών
Ποια είναι αυτά τα «νέα όπλα» λοιπόν; Είναι εκείνοι οι τρόποι σκέψης και κριτικής ανάλυσης που δεν υποκύπτουν στο σαγηνευτικό δράμα του αφορισμού και του καταγγελτικού λόγου, ούτε και στην αφελή προοπτική της αναπόφευκτης ουτοπικής χειραφέτησης που, δήθεν, επαγγέλλονται τα νέα μέσα. Είναι η πραγματική προσπάθεια σύνθεσης εννοιών που προέρχονται τόσο από τις θετικές όσο και από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες στην προσπάθεια επίτευξης της πολυπόθητης διεπιστημονικότητας. Ενός όρου που κυριαρχεί τις τελευταίες δεκαετίες στην ακαδημία, αλλά συνήθως παραμένει ένα απλό τσιτάτο στην προσπάθεια εξασφάλισης χρηματοδότησης για κάποιο ερευνητικό έργο ή περιορίζεται στη διεπιστημονικότητα μεταξύ πεδίων που ούτως ή άλλως συνομιλούν. Είναι η βαθιά κατανόηση του τεχνολογικού, χωρίς ωστόσο τα κείμενα να αναλώνονται σε εργαλειακές προσεγγίσεις του ψηφιακού. Είναι, τέλος, η κεντρικότητα που κατέχουν οι ψηφιακές τεχνολογίες αναφορικά με την ανάλυση και την ερμηνεία στο πλαίσιο του κάθε κειμένου.
Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι ένα βιβλίο απαραίτητο για τη βιβλιοθήκη εκείνων που δραστηριοποιούνται στη μελέτη των συναρμογών της ψηφιακότητας με τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Ενα βιβλίο που, ενώ τιτλοφορείται «Εισαγωγή», μπορεί να φανεί εξαιρετικά γόνιμο όχι μόνο για προπτυχιακούς φοιτητές και φοιτήτριες αλλά και για το ευρύ κοινό που ενδιαφέρεται για τη μελέτη ζητημάτων που άπτονται της ψηφιακής συνθήκης.
* Ο κ. Πέτρος Πετρίδης είναι δρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΠΘ.