Κ. Α. ΠΙΣΠΙΡΙΓΚΟΣ
Δίκαιο και Πολιτική στις δημηγορίες του Θουκυδίδη
εκδ. Σάκκουλα
Οι δημηγορίες του Θουκυδίδη που εξετάζει και ερμηνεύει ο συγγραφέας είναι συμβουλευτικοί λόγοι (προτρεπτικοί ή αποτρεπτικοί). Απευθύνονται σε ακροατές που καλούνται να γίνουν «κριταί» των μελλόντων και να αποφασίσουν πολιτικά (ως ἐκκλησιασταί).
Δίκαιο και Πολιτική εμπλέκονται και συγκρούονται στους συμβουλευτικούς λόγους που αποβλέπουν στη διαμόρφωση της πολιτικής, εσωτερικής ή διεθνούς. Ο ρήτορας «προτρέπει για το ὠφέλιμον και εναντιώνεται στο ἀσύμφορον, χωρίς να εξετάζει απαραιτήτως το δίκαιον-ἄδικον».
Αυτό ακριβώς είναι το κεντρικό ζήτημα του βιβλίου: η αντιπαράθεση και η διαλεκτική συναίρεση των εννοιών «ωφέλιμο – ασύμφορο» αφενός και «δίκαιο – άδικο» αφετέρου, καθώς και η αποσαφήνιση ότι έτερον μεν το ωφέλιμο, εκάτερον δε το δίκαιο, ανεξάρτητα αν η διαπλοκή τους καταλήγει σε εναρμόνιση ή σε μετωπική σύγκρουσή τους.
«Δίκαιο» δεν είναι μόνον οι νόμοι της πόλεως και οι συμφωνίες για τις σχέσεις των πόλεων (συμμαχίες, συνθήκες ειρήνης και «επιμαχίαι», δηλαδή αμυντικά σύμφωνα) αλλά και οι κανόνες της αιδούς και της δίκης, με άλλα λόγια της ηθικής συλλογικής συνείδησης. Δίκαιο και ηθική συγκροτούν η καθεμιά ξεχωριστή δεοντική τάξη. Υπόκεινται δε αμφότερες στην πολιτική πράξη. Την πολιτική πράξη υπαγορεύει το ωφέλιμο, το συμφέρον, το οποίο νοείται μεν υποκειμενικώς, άρα πολλαχώς, αλλά μετά τον καθορισμό του με απόφαση της συνέλευσης μετατρέπεται σε αντικειμενικό δίκαιο με δεσμευτικότητα. Η πολιτική κινεί (μεταβάλλει) το εσωτερικό δίκαιο της πόλεως και το δίκαιο μεταξύ των πόλεων (το σημερινό διεθνές δίκαιο).
Η μεταβολή των νόμων της πόλεως νομιμοποιείται σχετικά ευχερώς στη συνείδησή της, αφού γίνεται με δική της απόφαση «προς εαυτόν», αλλά η μονομερής λύση των συνθηκών ισχύει και «προς έτερον», είναι δηλαδή ζήτημα όχι μόνο πολιτικό αλλά και ηθικό. Εδώ η συνείδηση της παραβιάζουσας πόλεως δεν μπορεί να νομιμοποιήσει το άδικο. Απλώς συγχωρεί την παράβαση της ηθικής και επαφίεται στην πολιτική, δηλαδή στην εξουσία, για να αναδείξει αυτή νέα εποχή, νέες σχέσεις και νέους συσχετισμούς δυνάμεων.
Το βιβλίο είναι προϊόν πολυχρόνιας μελέτης εκ μέρους του συγγραφέα των αρχαίων, της πολιτικής, της ιστορίας, της ρητορικής, του δικαίου, της ηθικής, της λογικής. Είναι γραμμένο με διαύγεια, πυκνότητα και επιστημονικό και φιλοσοφικό βάθος, όπως αρμόζει στις δημηγορίες του συμβουλευτικού λόγου και στην ερμηνεία τους.
Ηχητικά και νοητικά
Ας μου συγχωρεθεί μια παραίνεση προς τον αναγνώστη του βιβλίου: Ας δώσει χρόνο ικανό στις λέξεις του (αρχαίες και νέες) για να τις απολαύσει ηχητικά και να τις εμπεδώσει νοητικά. Μπορεί μάλιστα να προσπαθήσει μια-δυο φορές να τις απαγγείλει. Να υποδυθεί, έτσι, χωρίς κοινό, τους σπουδαίους ρήτορες των πόλεων, περιώνυμους ή ανώνυμους, αλλά πάντοτε βαθύτατα πεπαιδευμένους. Να προσπαθήσει να αποδώσει το πάθος των επιχειρημάτων τους και την τέχνη της πολιτικής πειθούς τους. Ετσι, με την απαγγελία, η λέξη, δηλαδή το νόημα, θα επανέλθει στον ήχο, από τον οποίο προέρχεται, θα ταυτισθεί μαζί του και θα αποκαλύψει το ύφος του ρήτορος, ζωντανεύοντας την εικόνα του και καθιστώντας εφικτή την εμβάθυνση στην ουσία των λόγων του. Ο αναγνώστης θα αντιληφθεί ότι οι δημηγορίες που έπεισαν τις συνελεύσεις στη λήψη πολιτικών και πολεμικών αποφάσεων και σηματοδότησαν τις a priori άγνωστες εξελίξεις και την ιστορία είναι τελικώς η μέθεξη των ρητόρων στη βεβαιότητα για την ορθότητα των λόγων τους, των εκκλησιαστών στην πίστη τους ότι η απόφασή τους είναι συμφέρουσα (και ενίοτε και δίκαιη), και ασφαλώς και η μέθεξη ημών στην πεποίθηση ότι ό,τι ελέχθη ήταν ειλικρινές και συμφέρον, αν και όχι πάντοτε δίκαιο.
Είναι, άραγε, το βιβλίο Πολιτική, Δίκαιο, Επιστήμη ή Τέχνη; Την απάντηση θα δώσουν οι αναγνώστες, καθένας για τον εαυτό του. Αυτή είναι η γοητεία του λόγου: η πολλαπλότητα της νοητικής και αισθητικής κατανόησής του εκ μέρους των αποδεκτών του.
* Ομότιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.