Από την ΕΟΚΑ στην είσοδο στην Ευρώπη

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΠΑΠΟΛΥΒΙΟΥ (γεν. επιμ.)
Τάσσος Παπαδόπουλος: Αρχείο 
εκδ. Κέντρο Μελετών «Τάσσος 
Παπαδόπουλος», 2020
 
Η δημοσίευση των τεσσάρων τόμων του «Αρχείου Παπαδόπουλου» αποτελεί καμπή στην εξέλιξη της κυπριακής ιστοριογραφίας. Καθιστά άμεσα διαθέσιμο στους ερευνητές ένα υλικό τεράστιας έκτασης, που αφορά διάφορους τομείς της κυπριακής δημόσιας σφαίρας: κυπριακός αγώνας της δεκαετίας του 1950, στον οποίο ο Παπαδόπουλος αναδείχθηκε σε ηγετικό στέλεχος της ΕΟΚΑ, συγκρότηση του κράτους μετά το 1960, εσωτερική πολιτική σκηνή, κοινωνική πολιτική (ο Παπαδόπουλος, αφού υπηρέτησε ως υπουργός Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, ανέλαβε και το χαρτοφυλάκιο της Γεωργίας, και μετά το Υγείας), εξωτερική πολιτική και Κυπριακό, την αγωνιώδη προσπάθεια να επιβιώσει το κράτος μετά το τρομερό πλήγμα της τουρκικής εισβολής, και φυσικά υλικό από τη θητεία του Παπαδόπουλου στην προεδρία της Δημοκρατίας το 2003-2008. Ο κάθε τόμος έχει τον δικό του επιμελητή, και καλύπτονται οι περίοδοι, αντίστοιχα, 1934-1974 (επιμ. Χαράλαμπος Αλεξάνδρου), 1974-1991 (επιμ. Λυκούργος Κουρκουβέλας), 1991-2003 (επιμ. Μιχάλης Κοντός) και 2003-2008 (επιμ. Γιώργος Κέντας). Ολοι οι επιμελητές είναι νέοι και δυναμικοί επιστήμονες που εργάστηκαν υπό την εποπτεία του Πέτρου Παπαπολυβίου, ενός από τους σημαντικότερους ειδικούς της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. 
Στον κάθε τόμο δημοσιεύονται από 46 (ο τρίτος) έως 96 έγγραφα (ο τέταρτος), ενώ προηγείται εκτενής εισαγωγή του επιμελητή του, η οποία αναλύει το βασικό πλαίσιο της εποχής και τη δράση του Παπαδόπουλου στη διάρκειά της. Είναι αναγκαίο να επισημανθεί η αυστηρή τήρηση των κανόνων της ιστορικής επιστήμης και της παρουσίασης πρωτογενών πηγών. Από την άλλη πλευρά –και τούτο (φυσικά) δεν έχει λεχθεί ρητά ούτε στους τόμους ούτε και κατά τη δημόσια συζήτηση για το έργο στην Κύπρο– είναι φανερό στον έμπειρο παρατηρητή ότι για να συνταχθεί και να ολοκληρωθεί μια τέτοια δημοσίευση χρειάστηκε εργασία πραγματικά γιγάντια, μεγάλη δέσμευση και πραγματικό μεράκι από την πλευρά του γενικού επιμελητή, των επιμέρους επιμελητών και των στελεχών του Κέντρου Παπαδόπουλου, μεταξύ των οποίων πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθεί το όνομα του εκτελεστικού διευθυντή του, Χρύση Παντελίδη. 
Ασφαλώς, το «Αρχείο Παπαδόπουλου» εστιάζει στον ρόλο και στη δράση ενός ανθρώπου ο οποίος είχε κορυφαία συμβολή στην ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας, υπηρέτησε ως πρόεδρός της, διαχειρίστηκε το σχέδιο Ανάν και υπέγραψε την προσχώρηση της Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως ένα δημοσίευμα απλώς βιογραφικού χαρακτήρα. Προσφέρει μείζονος βαρύτητας υλικό που αφορά την κυπριακή ιστορία στο σύνολό της και θα συμπληρώσει το ήδη διαθέσιμο από άλλες πηγές. Επιπλέον, όσο και εάν είναι φυσικό ο τέταρτος τόμος (που αφορά την προεδρία και το σχέδιο Ανάν) να συγκεντρώνει το αυξημένο ενδιαφέρον των παρατηρητών, το έργο στο σύνολό του παρουσιάζει πρωτογενές υλικό για μια τεράστια περίοδο και για ένα πολύ μεγάλο φάσμα θεμάτων, για πολλά από τα οποία οι διαθέσιμες πηγές έως σήμερα ήταν εξαιρετικά ισχνές. Η δημοσίευση ενός τέτοιου έργου λειτουργεί πάντοτε ως εφαλτήριο για την ανάπτυξη της ιστορικής μελέτης, ενώ –ίσως το σημαντικότερο, από μεθοδολογική άποψη– δίνει τεράστια ώθηση στην υπεύθυνη έρευνα, τη βασισμένη στις πηγές. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό και από την άποψη της πολιτικής κουλτούρας: η εμφάνιση του έργου αναμένεται να ενδυναμώσει την τάση για επιστημοσύνη, να βοηθήσει στην απομάκρυνση από το σύνηθες (στο πλαίσιο του Κυπριακού) πλαίσιο της συνωμοσιολογίας και του κουτσομπολιού, ενώ θα δώσει την ευκαιρία στους ερευνητές να βασιστούν σε πρόσθετες πηγές της ελληνικής κυπριακής πλευράς, αναστρέφοντας την ατυχή (αν και αναγκαστική) τάση να αναζητείται υλικό σχεδόν αποκλειστικά σε ξένα αρχεία, ειδικά τα βρετανικά.
Είναι αυτονόητο ότι το έργο δεν ενσωματώνει το σύνολο του αρχειακού υλικού που έχει εναποτεθεί στο Κέντρο Μελετών «Τάσσος Παπαδόπουλος». Προσφέρει όμως μια συνολική και έντιμη εικόνα για τον ενημερωμένο αναγνώστη, καθώς και μια ένδειξη του τι θα μπορέσει να αναζητήσει ο πιο ειδικευμένος ερευνητής στη δική του προσπάθεια. Το αρχείο δεν είναι η «ιστορία». Είναι η προϋπόθεση για τη συγγραφή της. Και κανένα βιβλίο δεν εμπεριέχει όλη την «ιστορία». Αλλά λίγα ενσωματώνουν τόσο μεγάλο τμήμα της, και μάλιστα με όρους αδιαπραγμάτευτα επιστημονικούς. Δεν θα ήταν υπερβολή να σημειωθεί ότι η δημοσίευση αυτή μπορεί να λειτουργήσει και ως πρότυπο για την ανάληψη ανάλογων προσπαθειών και στο μέλλον.
 
* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.