Θεσσαλονίκη της εβραϊκής μνήμης

Θεσσαλονίκη της εβραϊκής μνήμης

Οι δημιουργοί της ταινίας «Η πόλη και η πόλη» και ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ μιλούν στην «Κ».

6' 29" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η πρώτη ερώτηση που θέλησα να κάνω στον Ορέστη Ανδρεαδάκη όταν μου μίλησε για το πρότζεκτ «Η πόλη και η πόλη», ήταν με ποιον τρόπο μπορεί να συνδεθεί η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση, στην οποία είναι αφιερωμένη η φετινή εκδοχή του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, με την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της πόλης.

«Γιορτάζοντας τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 πιστεύω ότι πρέπει να διεκδικήσουμε τη συγκρότηση μιας έντιμης εθνικής ταυτότητας, μέσω της διαχείρισης των μεγάλων εθνικών τραυμάτων. Και αυτά τα τραύματα είναι τα φαντάσματά μας. Υπάρχουν όσο υπάρχουμε και εμείς: ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή και η Γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού, ο Εμφύλιος, η δικτατορία, η τραγωδία της Κύπρου. Η εξόντωση της ελληνικής εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Κάποια τα διαχειριστήκαμε με θάρρος και τα επουλώσαμε, κάποια απλώς τα ξεχάσαμε και έκλεισαν μόνα τους, τα περισσότερα κακοφόρμισαν και μας ταλαιπωρούν ακόμη. Το σίγουρο είναι ότι τα διαχειριστήκαμε με αλλοπρόσαλλο τρόπο: στην αρχή τα υποτιμούσαμε και μετά τα δραματοποιούσαμε, στη συνέχεια βιώναμε το σύνδρομο του αιωνίως αδικημένου και, τέλος, αυτομαστιγωνόμασταν για να φτάσουμε στο συμπέρασμα της διαρκούς υστέρησης και της μόνιμης ήττας.

Κάπως έτσι έγινε και με το τραύμα της εξόντωσης των Ελλήνων Εβραίων: το υποτιμήσαμε, το κρύψαμε και μεταθέσαμε τις αιτίες και τις επιπτώσεις του αλλού· σε αόρατους εχθρούς, σε διεθνείς συγκυρίες, σε δυσνόητα θρησκευτικά σύνδρομα και εντέλει προσποιηθήκαμε ότι δεν μας αφορά. Πιστέψαμε ότι είχε ανοίξει όχι στο δικό μας αλλά σε ένα ξένο αλλόθρησκο σώμα. Και όμως, η περίοδος που τα εθνικά αφηγήματα στηρίζονταν σε “θελκτικούς μύθους” και “επινοημένες παραδόσεις” έχει περάσει. Οπως βέβαια έχει περάσει και η περίοδος του εθνικού αυτομαστιγώματος, της αποδόμησης των μύθων, της αρνητικής εργαλειοποίησής τους. Η διακοσιοστή επέτειος της Επανάστασης μπορεί να ορίσει την έναρξη της περιόδου ουσιαστικής διαχείρισης των τραυμάτων», απαντά ο καλλιτεχνικός διευθυντής του φεστιβάλ.

Η ιδιαίτερη ταινία με τίτλο «Η πόλη και η πόλη», την οποία έχουν δημιουργήσει ο Σύλλας Τζουμέρκας και ο Χρήστος Πασσαλής, θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά 8-11 Ιουλίου (9 μ.μ.), ως κινηματογραφική εγκατάσταση με τρεις οθόνες σε ταυτόχρονη προβολή, στα Πανοραμικά Σκαλιά του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Εμείς είδαμε σε αποκλειστικότητα ένα απόσπασμα.

Θεσσαλονίκη της εβραϊκής μνήμης-1
Ανθρωποι περασμένων εποχών αναδύονται μέσα από την ιστορία της πόλης, για να εμφανιστούν σαν φαντάσματα ή μνήμες στη σύγχρονη εκδοχή της.

Γιατί όμως δύο «πόλεις»; Υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος συμβολισμός στον τίτλο του έργου; «Δεν υπάρχει κανένας συμβολισμός στον τίτλο, αντιθέτως είναι κυριολεκτικός. Κάθε πόλη φέρει στον πυρήνα της –από την πολεοδομία της μέχρι τη νοοτροπία και τη γλώσσα των κατοίκων της– τα σημάδια των πολιτισμών και των ανθρώπων που την κατοίκησαν. Αυτό ισχύει σε υπερθετικό βαθμό στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης, που αποτελεί αστικό κέντρο εδώ και αιώνες. Κατ’ αυτήν την έννοια, στη σημερινή πόλη συνυπάρχουν η ρωμαϊκή πόλη, η βυζαντινή, η οθωμανική, η εβραϊκή πόλη. Σε ό,τι αφορά τη μνήμη, αυτή τη φέρουν κυρίως οι άνθρωποι, αρνούμενοι ή όχι να αποδεχθούν την αλήθεια που αφηγούνται τα γεγονότα», μας λέει ο Χρήστος Πασσαλής.

Γεγονότα και σημάδια. Και άνθρωποι περασμένων εποχών, τους οποίους το φιλμ βάζει να κυκλοφορούν στη σύγχρονη πόλη, να γελούν, να κλαίνε, να χορεύουν, να φλερτάρουν, να πιάνονται, τέλος, αιχμάλωτοι και να εξευτελίζονται. Κάποιος θα έλεγε πως είναι τα φαντάσματα μιας ολόκληρης κοινότητας, της πιο πολυπληθούς μάλιστα μέχρι τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, η οποία χάθηκε για πάντα. Οπως παραδέχονται και οι δημιουργοί της, δεν πρόκειται για μια εύκολη ταινία, αλλά για μια ιστορία που ήταν καιρός να ειπωθεί.

«Η εκδοχή της εγκατάστασης, λόγω φόρμας, είναι –σε σχέση με την κινηματογραφική εκδοχή– μια περισσότερο συνειρμική αφήγηση της ιστορίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Είναι ανοιχτή σε άλλου είδους συνδέσεις, συναισθηματικές και διανοητικές. Και στις δύο εκδοχές γίνεται σαφής και εύχομαι επώδυνη, η φρίκη των γεγονότων που έλαβαν χώρα στη Θεσσαλονίκη τον περασμένο αιώνα. Γίνεται επίσης σαφές το πώς η πόλη έχασε την ιστορική ευκαιρία –είτε μέσω μεθοδευμένων πολιτικών κινήσεων είτε λόγω του ναζισμού– να διατηρήσει τον μακραίωνο πολυπολιτισμικό της χαρακτήρα και την εξωστρέφειά της», σημειώνει σχετικά ο Σύλλας Τζουμέρκας.

Ο Πασσαλής, από την πλευρά του, μιλάει για τον ιστορικό χαρακτήρα του έργου: «Η εκδοχή της εγκατάστασης προτείνει ένα διαφορετικό τρόπο να μιλήσει κανείς για την ιστορία. Επίσης, ανατρέπει πολλούς από τους κώδικες του ίδιου του genre της ιστορικής ταινίας. Πάνω απ’ όλα, όμως, και στις δύο εκδοχές του το έργο μιλάει ανοιχτά και καθαρά για όλα όσα έγιναν. Ακουμπά δηλαδή το τραύμα – γιατί περί τραύματος πρόκειται, για έναν βίαιο ακρωτηριασμό, είτε μας αρέσει είτε όχι. Και έχει έρθει η ώρα, κατά τη γνώμη μου, να γίνει συνείδηση για όλους μας».

Οι δύο Θεσσαλονικείς σκηνοθέτες, πάντως, υιοθετούν εδώ μια αρκετά πρωτότυπη, σχεδόν πειραματική –αν και οι ίδιοι αρνούνται τον χαρακτηρισμό– προσέγγιση τόσο ως προς το αφηγηματικό, όσο και ως προς το οπτικό-αισθητικό κομμάτι. Στην «Πόλη και την πόλη» η μυθοπλασία, το ντοκιμαντέρ και η ταινία δοκίμιο μπορούν να συνυπάρχουν και να αλληλοτροφοδοτούνται, παράγοντας πολύ δυναμικά αποτελέσματα. Στην πραγματικότητα, η αφήγηση στο έργο αυτό έχει πολύ απλούς και προκλητικούς κανόνες, που κάποιος τους καταλαβαίνει και τους παρακολουθεί πολύ εύκολα», λέει σχετικά ο Σύλλας Τζουμέρκας.

Η ιστορική γνώση

Η συγκεκριμένη προσέγγιση θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως απευθύνεται σε ένα νεότερο κοινό, που δεν έχει τόσο καλή σχέση με την Ιστορία «των βιβλίων», ωστόσο οι δημιουργοί δεν περιορίζονται σε ηλικιακές ομάδες: «Σίγουρα δεν θεωρώ ότι και το πιο ηλικιωμένο κοινό έχει καλή σχέση με την ιστορική γνώση. Αυτό είναι και ένα από τα θέματα του έργου: η τραγική, ενίοτε καθαρόαιμα κωμικοτραγική, σχέση μας με την ιστορική γνώση για γενιές και γενιές, ιδιαίτερα όταν μιλάμε για γεγονότα σαν αυτά που όρισαν τη μοίρα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Κατά τα άλλα, ο οπτικός δυναμισμός είναι σίγουρα χαρακτηριστικό και των δυο μας, άρα εκ των πραγμάτων είναι παρών και εδώ», παρατηρεί ο Τζουμέρκας, ενώ ο Χρήστος Πασσαλής συμπληρώνει: «Η ιστορική γνώση, ειδικά σε σχέση με τα γεγονότα που έχουν να κάνουν με την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, είναι ελλιπής ανεξαρτήτως γενιάς. Ελλιπής σε βαθμό αποσιώπησης».

Την κουβέντα κλείνει ο Ορέστης Ανδρεαδάκης με μια κατακλείδα που κοιτάζει στο μέλλον: «Η προπολεμική πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη-πρότυπο. Μη φανταστείτε βέβαια ότι όλα ήταν ιδανικά. Και εντάσεις υπήρχαν, και συγκρούσεις, και θρησκευτικές αντιπαραθέσεις. Εχω την αίσθηση όμως πως αυτή η ποικιλία δημιουργεί εξαιρετικά πλούσιες πόλεις σε επίπεδο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτισμικό. Στη νέα εποχή που χαράζει μετά την πανδημία, τέτοιες πόλεις και τέτοιες κοινωνίες είναι απαραίτητες».

Θεσσαλονίκη της εβραϊκής μνήμης-2
Στην ταινία λαμβάνουν μέρος και γνωστοί Ελληνες ηθοποιοί, μεταξύ αυτών η Αγγελική Παπούλια και ο Βασίλης Καραμπούλας (φωτ.).

 

«Η έλλειψη μνημόνευσης»

Εκτός της ταινίας, το Φεστιβάλ τιμά την εβραϊκή μνήμη και με μερικές αφιε-ρωματικές σελίδες στον φετινό του «Α-Κατάλογο». Εκεί διαβάζουμε από τον καθηγητή Ιστορίας του ΑΠΘ, Γιώργο Αντωνίου: «Η πόλη και η μνήμη σε κίνηση, λοιπόν, σχεδόν ιλιγγιώδη για τα δεδομένα της. Η ζωή της πόλης είχε τεθεί άλλωστε σε ιλιγγιώδη τροχιά από το 1912, όταν αυτή εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος. Το 1912, το 1917, το 1923, το 1931 και φυσικά το 1941 πύκνωσαν τον ιστορικό χρόνο και έθεσαν σε διαρκή και αγωνιώδη κίνηση τους πληθυσμούς σε τέτοιο βαθμό, που οι εξελίξεις ήταν αδύνατο να γίνουν κατανοητές έγκαιρα και σε ολόκληρο το βάθος και εύρος τους. Ενστικτώδεις οι κινήσεις τις περισσότερες φορές και όχι πάντα αποτελεσματικές. Εκατοντάδες διέφυγαν στην Αθήνα τους πρώτους μήνες της Κατοχής για να γλιτώσουν από τη ναζιστική απειλή. Η σχετική ηρεμία τους καθησύχασε τόσο που επέστρεψαν, λίγο καιρό πριν οι εξελίξεις αποδειχθούν τραγικές για το μέλλον της εβραϊκής κοινότητας της πόλης (…) Πώς να βιώνονταν άραγε για τους επιζώντες τα χρόνια της μεγάλης ακινησίας και σιωπής της πόλης γύρω από τα γεγονότα της εξόντωσης και της έλλειψης μνημόνευσης που τους έκαιγαν;».

Το πρότζεκτ Η πόλη και η πόλη αποτελεί συμπαραγωγή της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ με την εταιρεία παραγωγής Homemade Films, ενώ η παραγωγή του υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για τη δημιουργία του επετειακού προγράμματος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή