SERHII PLOKHY
Nuclear Folly
εκδ. Allen Lane, 2021, σελ. 444
Πλήθος ιστορικών βιβλίων, απομνημονευμάτων, κινηματογραφικών ταινιών και ντοκιμαντέρ έχουν εξιστορήσει το γεωπολιτικό δράμα που εκτυλίχθηκε τον Οκτώβριο του 1962, όταν οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ενωση έφτασαν στο χείλος του πυρηνικού πολέμου με επίκεντρο την Κούβα. Ο «Πυρηνικός παραλογισμός» του καθηγητή Ιστορίας στο Χάρβαρντ και ειδήμονα του Ψυχρού Πολέμου Σέρχι ρίχνει νέο φως στην ταραχώδη περίοδο, αφού εκτός από αμερικανικές πηγές ο συγγραφέας παραθέτει άγνωστες σοβιετικές μαρτυρίες, που άντλησε από απόρρητα έγγραφα της KGB στα ουκρανικά αρχεία, συνθέτοντας ένα συναρπαστικό αφήγημα, που διαβάζεται σαν θρίλερ. Kαθώς σκιαγραφεί τους πρωταγωνιστές της κρίσης σε Ουάσιγκτον, Μόσχα και Αβάνα με το πολιτικοστρατιωτικό υπόβαθρο της πιο επικίνδυνης σύγκρουσης του Ψυχρού Πολέμου, ζωντανεύει τα διλήμματα, τους κακούς υπολογισμούς και τους επικίνδυνους ακροβατισμούς, αλλά και την ευελιξία, την ψυχραιμία και τους συμβιβασμούς που ήταν αναγκαίοι για να αποφευχθεί ο πυρηνικός Αρμαγεδδών.
Ο ηγέτης της Σοβιετικής Ενωσης Νικίτα Χρουστσόφ, στην εξουσία ήδη από το 1953, έκανε ένα θεμελιώδες λάθος κρίσης για τον κατά 23 χρόνια νεότερό του Αμερικανό πρόεδρο, όταν συναντήθηκε με τον Τζον Κένεντι στη Βιέννη τον Ιούνιο του 1961, πέντε μήνες μετά την ανάληψη της προεδρίας του και δύο μήνες μετά την παταγώδη αποτυχία του σχεδίου της CIA για ένοπλη ανατροπή του Φιντέλ Κάστρο από Κουβανούς εξορίστους στον Κόλπο των Χοίρων. Χαρακτηρίζοντας τον Κένεντι «άπειρο, αδύναμο και ανώριμο», πίστευε ότι θα υπέκυπτε στον εκβιασμό της Μόσχας με φόβητρο τον αποκλεισμό του Δυτικού Βερολίνου και την εγκατάσταση πυρηνικών όπλων στην Κούβα, σε απόσταση μόλις 90 μιλίων από τις ακτές της Φλόριντα, ως αντιπερισπασμό στους 15 αμερικανικούς βαλλιστικούς πυραύλους μέσου βεληνεκούς Jupiter, που είχαν τοποθετηθεί στη γειτονική Τουρκία.
Μυστική μεταφορά
Παραβλέποντας την πολιτική θύελλα που θα ξεσπούσε στην Αμερική, όταν ανακαλύπτονταν τα επιθετικά όπλα του, «καθώς δεν υπήρχε μέρος να κρύψει κανείς ούτε ένα κοτόπουλο στην Κούβα», και εξαπατώντας τον Κένεντι με καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις, το καλοκαίρι του 1962 άρχισε να εφαρμόζει το σχέδιο μυστικής μεταφοράς στην Κούβα δεκάδων τακτικών πυρηνικών όπλων, βαλλιστικών πυραύλων μέσου και ενδιάμεσου βεληνεκούς με 60 πυρηνικές κεφαλές και δυνατότητα να πλήξουν την ανατολική ακτή των ΗΠΑ, βομβαρδιστικών Ιλιούσιν-28, ικανών να φέρουν πυρηνικές βόμβες ισχύος 8-12 χιλιοτόνων ΤΝΤ και 43.000 στρατιωτικού προσωπικού. Το στρατηγικό διακύβευμα αυξανόταν επικίνδυνα, καθώς μάλιστα είχε δοθεί έγκριση στους τοπικούς διοικητές να χρησιμοποιήσουν τακτικά πυρηνικά όπλα σε περίπτωση αμερικανικής εισβολής.
Οταν οι υπερπτήσεις κατασκοπευτικών αεροπλάνων U-2 επιβεβαίωσαν την κατασκευή πυραυλικών εγκαταστάσεων στην Κούβα ο κύβος ερρίφθη για την απομάκρυνσή τους την 16η Οκτωβρίου. Ο Κένεντι έπρεπε να δείξει πυγμή, αλλά δεν ήθελε να δράσει εν θερμώ, φοβούμενος πυρηνικό πόλεμο. Δύσπιστος προς τους στρατιωτικούς και τις μυστικές υπηρεσίες μετά το φιάσκο του Κόλπου των Χοίρων, απέρριψε την εισήγησή τους για αεροπορικούς βομβαρδισμούς και εισβολή. Την 22α Οκτωβρίου ανακοίνωσε ναυτικό αποκλεισμό ή καραντίνα, που προτιμούσε ο υπουργός Αμυνας Ρόμπερτ Μακναμάρα, για να εμποδισθεί η μεταφορά επιθετικών όπλων στην Κούβα, χωρίς όμως να διακόψει το κανάλι εμπιστευτικής επικοινωνίας με το Κρεμλίνο, που ανέλαβε ο αδελφός του Ρόμπερτ Κένεντι, μέσω του Σοβιετικού πρέσβη και ενός πράκτορα των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών στην Ουάσιγκτον.
Ο Χρουστσόφ σε κατάσταση πανικού από την αποφασιστικότητα του Κένεντι υποχρεώθηκε σε άτακτη υποχώρηση, αποδεχόμενος τους όρους του Κένεντι και την 28η Οκτωβρίου διέταξε την απομάκρυνση όλων των σοβιετικών πυραύλων και πυρηνικών όπλων υπό την εποπτεία του ΟΗΕ με αντάλλαγμα αμερικανική δέσμευση μη εισβολής στην Κούβα. Υστερα από 13 ημέρες παγκόσμιας αγωνίας, η κρίση είχε ουσιαστικά τερματιστεί. Η αμερικανική κυβέρνηση συμφώνησε επίσης προφορικά στην απομάκρυνση των «άχρηστων» πυραύλων Jupiter από την Τουρκία, επιμένοντας όμως αυτή να μην ανακοινωθεί δημόσια, ώστε να μην εκληφθεί ως εγκατάλειψη των συμμάχων στο ΝΑΤΟ. Η αποστολή κατευνασμού του «προδομένου» Φιντέλ Κάστρο ανατέθηκε στον Αναστάς Μικογιάν, το μοναδικό μέλος του Πρεζίντιουμ που είχε αντιταχθεί στην ανάπτυξη των σοβιετικών πυραύλων.
Δραματική είναι η περιγραφή δύο επεισοδίων, που λίγο έλειψαν να τορπιλίσουν την κυοφορούμενη συμφωνία. Την 27η Οκτωβρίου, ένα κατασκοπευτικό U-2 καταρρίφθηκε από σοβιετικά αντιαεροπορικά πυρά στην Κούβα παρά τις αντίθετες οδηγίες της Μόσχας. Με νεκρό τον πιλότο, ο Κένεντι απέρριψε την εισήγηση των στρατιωτικών για αντίποινα. Την ίδια ημέρα, στο Τρίγωνο των Βερμούδων ο διοικητής αμερικανικού αντιτορπιλικού απέτρεψε τα χειρότερα, όταν πήρε την πρωτοβουλία να ζητήσει συγγνώμη για την επιθετική παρενόχληση από αμερικανικά αεροσκάφη ενός σοβιετικού υποβρυχίου, το οποίο ετοιμαζόταν να «απαντήσει» εξαπολύοντας πυρηνική τορπίλη.
Το κύρος του Κένεντι αυξήθηκε κατακόρυφα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό με την πυγμή, ψυχραιμία και ευελιξία που επέδειξε, επιτυγχάνοντας το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα με διπλωματική και στρατιωτική πίεση, αλλά χωρίς πόλεμο, που θα οδηγούσε σε πυρηνικό ολοκαύτωμα. Στις ενδιάμεσες εκλογές του Κογκρέσου, λίγες ημέρες αργότερα, το Δημοκρατικό Κόμμα σημείωσε καθαρό κέρδος τεσσάρων εδρών στη Γερουσία. Αντίθετα, το γόητρο της Σοβιετικής Ενωσης είχε πληγεί, καθώς σε χρόνο ρεκόρ τριών ημερών έγινε η αποσυναρμολόγηση των πυραυλικών εγκαταστάσεων και η ταπείνωση των στρατιωτικών συνεχίστηκε, όταν αποχωρώντας κυνηγημένοι από την Κούβα ήταν αναγκασμένοι να επιδεικνύουν το φορτίο τους σε προσβλητικές επιθεωρήσεις.
Δυσφορία για Χρουστσόφ
Παρότι ο Χρουστσόφ παρουσίασε τον συμβιβασμό του ως επιτυχία, γιατί απέτρεψε την αμερικανική εισβολή, κράτησε την Κούβα στο κομμουνιστικό στρατόπεδο και κατάφερε να απομακρυνθούν και οι αμερικανικοί πύραυλοι από την Τουρκία, υπέβοσκε η δυσφορία για τον τυχοδιωκτισμό του, που έφερε τη χώρα του και την ανθρωπότητα στο χείλος του πυρηνικού πολέμου.
Ο συγγραφέας υπογραμμίζει ότι σωτήρια ήταν η συνειδητοποίηση από τους δύο ηγέτες ότι η ανεξέλεγκτη κλιμάκωση της κρίσης θα οδηγούσε σε πυρηνική αναμέτρηση και αμοιβαία καταστροφή, χωρίς νικητές. Αμφιβάλλει, όμως, αν αυτή η λογική επικρατεί σήμερα με τον πολλαπλασιασμό των πυρηνικών δυνάμεων και τον εκσυγχρονισμό των πυρηνικών οπλοστασίων. Για την ιστορία, ένα χρόνο μετά τον τερματισμό της κρίσης δολοφονήθηκε ο Κένεντι, στις 23 Νοεμβρίου 1963, και δύο χρόνια αργότερα αποπέμφθηκε ο Χρουστσόφ, στις 14 Οκτωβρίου 1964. Αυτός που μακροημέρευσε ήταν ο Κάστρο, ο οποίος παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 2008.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.