Στη σκηνή είναι ριγμένες φουστανέλες. Ο χώρος σιγά σιγά γεμίζει με χώμα δημιουργώντας ένα σιωπηλό τοπίο που σχηματίζεται προς την πλευρά των ηττημένων ύστερα από μια μάχη. Τέσσερις ηθοποιοί ντυμένοι με ευρωπαϊκή ενδυμασία στέκονται όρθιοι. Ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο Εμμανουήλ Ξάνθος, η Αφηγήτρια που υποδύεται και τον Νικόλαο Σκουφά, ενώ στο κέντρο δεσπόζει μια φιγούρα με την πλάτη στραμμένη στο κοινό. Φοράει πανωφόρι, κρατάει μπαστούνι αριστοκρατικό, δεξί χέρι δεν έχει. Θυμίζει τον πίνακα του ρομαντικού Γερμανού ζωγράφου Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ «Ο Οδοιπόρος επάνω από τη θάλασσα της ομίχλης». Οι θεατές κάθονται στις θέσεις τους. Από τη σκηνή ακούγονται τα ονόματα των Ιερολοχιτών που πολέμησαν στο Δραγατσάνι. Τα φώτα χαμηλώνουν, η παράσταση ξεκινάει. Τσακάλωφ, Ξάνθος, Σκουφάς, Υψηλάντης σε τέσσερις μονολόγους που ανταμώνουν…
Πρόκειται για τη θεατρική παράσταση «Φιλική Εταιρεία. Η Αδελφότητα πίσω από την Επανάσταση» που παρουσιάζει το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) σε σκηνοθεσία της Ιόλης Ανδρεάδη, στο πλαίσιο των επετειακών δράσεων της Τράπεζας Πειραιώς για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Πρωτότυπο κείμενο της Ιόλης Ανδρεάδη και του Αρη Ασπρούλη, το οποίο θα παίζεται με ελεύθερη είσοδο διαδοχικά στα εννέα μουσεία του Δικτύου του Ιδρύματος, ξεκινώντας από το Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας στις 15 Ιουλίου και συνεχίζοντας στα μουσεία Ελιάς και Ελαιολάδου Σπάρτης, Υδροκίνησης Δημητσάνας, Πλινθοκεραμοποιίας Βόλου, Αργυροτεχνίας Ιωαννίνων, Μαρμαροτεχνίας Τήνου, Μετάξης Σουφλίου, Μαστίχας Χίου, Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου και έπειτα στην Αθήνα στις 3 Σεπτεμβρίου στο Ιστορικό Αρχείο στον Ταύρο. Τελευταίο ταξίδι τον Απρίλιο του 2022 όπου η παράσταση θα παρουσιαστεί στη Νέα Υόρκη, στο θέατρο The Tank στο Μανχάταν, για τρεις βραδιές με αγγλικούς υπέρτιτλους.
Η «Φιλική Εταιρεία. Η Αδελφότητα πίσω από την Επανάσταση» είναι το 12ο θεατρικό έργο των δύο συγγραφέων, το οποίο αποκαλύπτει πτυχές από τη δράση της Φιλικής Εταιρείας και τη ζωή των ιδρυτών της συνδυάζοντας ιστορικά γεγονότα με μυθοπλασία. Μάλιστα θα κυκλοφορήσει σε συνέκδοση του ΠΙΟΠ με την «Κάπα Εκδοτική» και, όπως υπογραμμίζει ο Γιώργος Χατζηνικολάου, πρόεδρος του Δ.Σ. του ιδρύματος, είναι αποτέλεσμα πολύμηνης έρευνας και μελέτης και «αναδεικνύει τον κρίσιμο ρόλο που έπαιξε η Φιλική Εταιρεία στην προετοιμασία αλλά και στα πρώτα βήματα της Επανάστασης του 1821». Πόσο δύσκολο ήταν για τους συγγραφείς να γράψουν για ιστορικά πρόσωπα; «Το δύσκολο ήταν να βρεθεί ο σκελετός του έργου», λέει η Ιόλη Ανδρεάδη. «Από τη μία είχαμε το πάθος να καταπιαστούμε με αυτά τα πρόσωπα και τη δράση τους, από την άλλη το εύρος των πληροφοριών ήταν μεγάλο, τα στοιχεία πολλά και συχνά αντικρουόμενα. Τελικά, το κλειδί ήταν μια φράση του Αλέξανδρου Υψηλάντη, “ξεχασμένη” μέσα στα “Απομνημονεύματα” του Ξάνθου: “Η καρδιά μου φλέγεται από τον προς την πατρίδα ιερό έρωτα”. Ο Αρης την είχε υπογραμμίσει. Κι εγώ, μόλις τη διάβασα, κατάλαβα: αποκλείεται τα πρόσωπα αυτά να δρούσαν έτσι όπως έδρασαν αν δεν ήταν ερωτευμένα με κάτι ιερό. Αυτή την ιστορία αποφασίσαμε να πούμε. Ο Αρης είχε μια παλιά έκδοση των “Απομνημονευμάτων” του Ξάνθου, που έγιναν κεντρική πηγή μας, καθώς και μια έρευνα που είχε κάνει ο ίδιος στο πανεπιστήμιο πάνω στην επίδραση του τεκτονισμού στην Ελληνική Επανάσταση. Επί αρκετούς μήνες αγόραζε όλα τα παλιά και νεότερα βιβλία, άρθρα και περιοδικά που σχετίζονται με τη Φιλική Εταιρεία, τους Φιλικούς και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη». Τον λόγο έχει ο Αρης Ασπρούλης. «Οπως και στην έρευνά μας για τον Πλάτωνα Ροδοκανάκη, έτσι και εδώ, βασικό ρόλο έπαιξαν τα παλαιοβιβλιοπωλεία των Εξαρχείων και οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες. Υπάρχει ένας ανεκτίμητος θησαυρός μέσα σε αυτή την πόλη αν έχεις υπομονή και πίστη να ψάξεις». Στην πορεία, η Ιόλη διάβασε και ξαναδιάβασε αυτά τα βιβλία. «Σημείωνα, υπογράμμιζα, συγκινούμουν. Και, με τη συνδρομή κειμένων του Βαλαωρίτη, του Μπάιρον, του Σεφέρη και του Ιερολοχίτη Γεωργίου Λασσάνη, και ορισμένων μουσικών και εικόνων με αναφορές στην εποχή, εμπνεύστηκα πολύ σταδιακά, διαισθητικά θα έλεγα, τη δομή του έργου μας».
Δύο γυναίκες υποδύονται τον Υψηλάντη και τον Σκουφά
Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν παρουσιάζουν μια ηρωική αγιογραφία των πρωταγωνιστών της Φιλικής Εταιρείας. Αντίθετα έφεραν στο φως την ανθρώπινη πλευρά τους. «Επιδιώξαμε», λέει η σκηνοθέτις, «να υπάρχει ένα μελαγχολικό νήμα που τα συνδέει όλα. Να μη γραφτεί, δηλαδή, οτιδήποτε αν δε μας συγκινεί βαθιά, να μη χρησιμοποιήσουμε καμία πηγή, αν δεν αγγίζει κάποια δύσκολη χορδή προκαλώντας μας συγκίνηση». Ο θεατής μέσα από τη σκηνική προσωπική αφήγηση των τεσσάρων προσώπων παρακολουθεί τον ασίγαστο «ιερό έρωτά» τους για την πατρίδα, που τους κινητοποίησε να δράσουν τολμηρά, να σχηματίσουν μυστικό κώδικα κ.ά. Παράλληλα αποκαλύπτεται η προσωπική τους ζωή, η μυστική αδελφότητα, οι διαψεύσεις, οι προδοσίες, η αμφισβήτηση που γνώρισαν όπως π.χ. τη βίωσε ο Νικόλαος Σκουφάς και σκηνικά περιγράφει: «Οι Ελληνες μεγαλέμποροι έβλεπαν στο πρόσωπό μου έναν υπαλληλάκο και χρεοκοπημένο έμπορο. Με χλεύαζαν γι’ αυτό χωρίς ντροπή».
«Καταλήξαμε ότι αυτό που μας πονάει και για το οποίο θα μιλήσουμε με αυτό το έργο είναι οι ζωές αυτών των ανθρώπων», υπογραμμίζει ο Αρης Ασπρούλης. «Το να ανασυνθέσουμε τις ζωές τους σκηνικά, με τη μορφή πρωτοπρόσωπων προσωπικών αφηγήσεων. Και αυτό, γιατί εκεί πιστέψαμε ότι κρύβεται αυτός ο ιερός έρωτας που καίει τις καρδιές τους και τους οδηγεί στο παράλογο τόλμημα να στήσουν όλον αυτόν τον μηχανισμό κάτω από τη μύτη του Σουλτάνου. Επίσης εκεί, στη φόρμα αυτή, πιστεύουμε ότι κρύβεται και ο εξανθρωπισμός αυτών των ιστορικών προσώπων – δηλαδή οι αδυναμίες τους, τα πάθη, οι ανάγκες, οι ματαιώσεις. Μιλάμε πολλές φορές για πρόσωπα που σήμερα φαντάζουν μυθικά, σαν αγάλματα ή πίνακες χωρίς ανθρώπινη διάσταση. Αυτό είναι πολύ επικίνδυνο. Το να πιστέψουμε ότι τις μεγάλες αλλαγές δεν τις προκαλούν οι απλοί άνθρωποι». Η Ιόλη προσθέτει ότι, σκηνοθετικά, θέλει να αναδείξει τη βαθιά εσωτερική συγκίνηση που βιώνουν αυτά τα πρόσωπα. «Αυτό είναι κάτι πολύ δύσκολο. Εχω, όμως, τέσσερις εξαιρετικούς ηθοποιούς (Νεφέλη Κουρή, Αγησίλαος Μικελάτος, Κώστας Νικούλι, Δέσποινα Σαραφείδου) και πιστεύω ότι έχουμε βρει αυτόν τον κώδικα στο μέγιστο».
Ποια από τα τέσσερα πρόσωπα της Φιλικής Εταιρείας συγκινούν τους δύο συγγραφείς; Η σκηνοθέτις συγκινείται με όλα. Αντίθετα ο Αρης παραδέχεται ότι έχει μια αδυναμία στον Αλέξανδρο Υψηλάντη. «Η σπαρακτική του φιγούρα, ο προσωπικός του όλεθρος μετά τη δραματική ήττα στο Δραγατσάνι, η ασθενική του κράση και στο τέλος της ζωής του η ρομαντική, “βερθερική” χειρονομία του να απαιτήσει να του ξεριζωθεί η καρδιά από το σώμα και να μεταφερθεί στην Ελλάδα, με συγκινούν πολύ».
Παρότι ο ρόλος της Φιλικής Εταιρείας στην προετοιμασία της Επανάστασης του ’21 είναι αδιαμφισβήτητος, οι ιδρυτές της δεν έλαβαν ποτέ αξιώματα. «Θεωρώ ότι η απάντηση είναι προφανής», λέει ο Αρης Ασπρούλης, «και έχει να κάνει με την ανάληψη της εξουσίας υπό όρους πολιτικής. Εξ ου και ο μονόλογος που γράψαμε για τον Τσακάλωφ τελειώνει με τα λόγια: “Πολιτικός δεν ήμουν. Τόπο στον τόπο μου δεν είχα. Εγώ είχα δώσει τον δικό μου όρκο”».
Τη συζήτηση κλείνει η Ιόλη, εξηγώντας γιατί διάλεξε δύο γυναίκες να υποδυθούν τον Σκουφά και τον Υψηλάντη. «Επειδή είμαι γυναίκα σκηνοθέτις με αφορά αυτός ο πειραματισμός στη σκηνή, ούτως ώστε κάποιοι ανδρικοί ρόλοι να φωτιστούν αλλιώς, κατοικώντας στο σώμα μιας γυναίκας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Υψηλάντης μας είναι όλο καρδιά. Τον κινεί το συναίσθημά του, πολύ περισσότερο από τη λογική του. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που, στερεοτυπικά, το αποδίδουμε σε μια γυναίκα. Ηθελα να δω λοιπόν μια γυναίκα τι κάνει με όλο αυτό το συναίσθημα του χαρακτήρα, καθώς παράλληλα πρόκειται να υποδυθεί τον ηγέτη μιας ολόκληρης Επανάστασης. Οσο για τον Σκουφά, μια ζωή αποτύγχανε, μέχρι να βρει αυτό στο οποίο ήταν καλός – τον σχεδιασμό της λειτουργίας της Φιλικής Εταιρείας. Ηθελα να δω πώς μπορεί, από τα βιώματα μιας γυναίκας, να φωτιστεί αυτός ο ήρωας, ο οποίος, παρόλο που είναι άξιος όλο αποτυγχάνει, επειδή απλώς δεν έχει βρεθεί ακόμη το γόνιμο έδαφος».