JÜRGEN KOCKA
Ιστορία του καπιταλισμού
μτφρ.: Μαρία Τοπάλη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, Ιανουάριος 2020, Νταβός. Το φημισμένο ελβετικό θέρετρο βρίσκεται για άλλη μία χρονιά στο επίκεντρο της παγκόσμιας επικαιρότητας. Οι ισχυροί άνδρες και γυναίκες του πλανήτη έχουν συρρεύσει στη μικρή αυτή πόλη των Αλπεων για να αναζητήσουν λύσεις στα παγκόσμια ζητήματα. Η ατμόσφαιρα, ωστόσο, είναι μάλλον βαριά. Η επιταχυνόμενη κλιματική αλλαγή, η απειλή μιας ακόμη καταστροφικής χρηματοπιστωτικής κρίσης εξαιτίας της, η φθίνουσα δημοτικότητα του καπιταλισμού, αλλά και οι απαρχές της παγκόσμιας πανδημίας, διαμορφώνουν ένα εξαιρετικά απαισιόδοξο κλίμα. Στην πραγματικότητα, για κάποιους από τους συνέδρους ο καπιταλισμός όπως τον γνωρίζουμε μοιάζει «βαριά άρρωστος», ενώ για αρκετούς άλλους πρέπει να θεωρηθεί «κλινικά νεκρός».
Αντιλαμβανόμενος τη σοβαρότητα της κατάστασης, ο ιδρυτής του Φόρουμ Κλάους Σβαμπ προκρίνει την υιοθέτηση ενός ρηξικέλευθου μανιφέστου για ένα νέο είδος καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός, διαμηνύει, οφείλει να μετασχηματιστεί. Να γίνει από μετοχικός, συμμετοχικός (Stakeholder Capitalism). Εάν ο καπιταλισμός δεν μεταρρυθμιστεί εκ των έσω, προσθέτει σε τόνο ελαφρώς απειλητικό και προφητικό, τότε απλώς δεν θα κατορθώσει να επιζήσει. Η πρόταση αρχικά ακούστηκε παράδοξη, αν όχι ανέφικτη. Γίνεται κάτι τέτοιο; Μπορεί να αλλάξει ο καπιταλισμός; Δεν πρόκειται για ένα οικονομικό σύστημα συγκεκριμένο, σταθερό και αμετάβλητο;
Μάλλον όχι ή, τέλος πάντων, όχι ακριβώς. Αυτό τουλάχιστον φαίνεται να υποστηρίζει ο Γύργκεν Κόκα στην εξαιρετικά καλογραμμένη «Ιστορία του καπιταλισμού», που εκδόθηκε πρόσφατα στη χώρα μας. Για τον Γερμανό ιστορικό, η Ιστορία αποδεικνύει ότι ο καπιταλισμός μπορεί και αλλάζει μορφές. Για την ακρίβεια έχει την απαράμιλλη, σχεδόν πρωτεϊκή, ικανότητα να μεταμορφώνεται. Δεν θα είναι λοιπόν η πρώτη φορά που θα μετασχηματιστεί και ούτε προφανώς τελευταία.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο Γύργκεν Κόκα ειδικεύεται στην ευρωπαϊκή και γερμανική ιστορία και αποτελεί δεσπόζουσα φιγούρα στο ρεύμα της νέας κοινωνικής ιστορίας. Είναι ένας από τους πλέον αναγνωρισμένους διεθνώς Γερμανούς ιστορικούς, είναι ιδρυτής του Κέντρου Σύγχρονης Ιστορίας και έχει εκπονήσει πλήθος μελετών για τη σύγχρονη ευρωπαϊκή και συγκριτική ιστορία, αποσπώντας πολλές διακρίσεις.
Στην «Ιστορία του καπιταλισμού» o Κόκα επιχειρεί και επιτυγχάνει να αποτυπώσει με τρόπο συνοπτικό, και σε σημεία εξαιρετικά πυκνό και βαθύ, την ιστορία του καπιταλισμού από τις απαρχές του στον ύστερο Μεσαίωνα έως τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και επέκεινα. Πιο συγκεκριμένα, ο καπιταλισμός, σύμφωνα με τον Κόκα, έχει αναπτυχθεί σε τέσσερις διακριτές φάσεις. Στην πρώτη έχουμε τον εμπορικό καπιταλισμό. Κάνει την εμφάνισή του στην Κίνα, στην Αραβία, στην Ερυθρά Θάλασσα, στη Μέση Ανατολή και στον Ινδικό Ωκεανό, και στη συνέχεια σε τμήματα της Ευρώπης. Στη δεύτερη φάση, έχουμε τη γέννηση του μοντέρνου καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη (1500 με 1800 μ.Χ.). Στην τρίτη φάση, εμφανίζεται ο καπιταλισμός της βιομηχανικής επανάστασης του 18ου και 19ου αιώνα. Αυτός, μέσω του καπιταλισμού των διευθυντών (managers), εξελίσσεται στον χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό. Φτάνουμε έτσι στο σήμερα: κυριαρχία των χρηματαγορών, πλήρης απεμπλοκή της οικονομικής δράσης από το κοινωνικό πλαίσιο, αλλά και μαθηματικοποίηση και ψηφιοποίηση της κερδοσκοπίας.
Ταχύτητα και μεθοδικότητα
Μοναδικό σε επίπεδο εύρους, το μικρό αυτό βιβλίο καλύπτει έναν ορίζοντα αχανή με απαράμιλλη ταχύτητα και μεθοδικότητα. Η γραφή του Κόκα είναι εύληπτη και προσιτή. Ενώ η στάση του παραμένει αδιάλειπτα ψύχραιμη και μετρημένη. Τα οφέλη και οι αναμφίλεκτες αρετές του καπιταλισμού παρουσιάζονται με σαφήνεια και σοβαρότητα, και όπου κρίνεται απαραίτητο αντιπαραβάλλονται νηφάλια και με επιστημονική αρτιότητα, στα μειονεκτήματα, στα ελαττώματα και στις αδυναμίες του. Υπάρχει μια αξιοζήλευτη διαύγεια και ωριμότητα εδώ. Κάτι που καθιστά το βιβλίο ακόμη πιο συναρπαστικό.
Επιστροφή στο Νταβός. Διακόσια χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της μικρής αυτής πόλης και σε ύψος τρεισήμισι χιλιάδων μέτρων βρίσκεται ο παγετώνας Αλετς. Είναι ο μεγαλύτερος παγετώνας των Αλπεων: εκτείνεται σε ογδόντα έξι τετραγωνικά χιλιόμετρα και διαθέτει έντεκα δισεκατομμύρια τόνους πάγου. Οι επιστήμονες που τον παρακολουθούν το δηλώνουν απερίφραστα: Εάν δεν ελεγχθούν οι εκπομπές αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, το 95% της αυτής μάζας θα έχει εξαφανιστεί έως το 2100. Συμπέρασμα: Η κλιματική αλλαγή επιβάλλει ριζικές δράσεις και μάλιστα άμεσα (και το περιβάλλον είναι μόνον ένα από τα φλέγοντα ζητήματα). Ας συνοψίσουμε. Ο καπιταλισμός οφείλει πράγματι να μετασχηματιστεί. Είναι κάτι τέτοιο εφικτό; Ναι. Θα έχει επιτυχία; Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα. Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία του καπιταλισμού συνεχίζει και θα συνεχίσει να γράφεται. Γι’ αυτό και θα ήταν σκόπιμο να τη γνωρίσουμε καλύτερα. Το βιβλίο του Κόκα συνιστά, προφανώς, μια πολύ καλή αρχή.