Μία από τις λέξεις που χρησιμοποιούσαν οι Αιγύπτιοι για τον γλύπτη είναι «εκείνος που σε κρατάει στη ζωή». Δεν ήταν αρκετό να κρατήσουν, ταριχευμένο, το σώμα για να παραμείνει ζωντανός ο άνθρωπος, ο βασιλιάς ακριβέστερα. Παράγγελλαν στον γλύπτη να σκαλίσει το κεφάλι σε σκληρό γρανίτη, το τοποθετούσαν μέσα στον τάφο, μακριά από τα μάτια του κόσμου, για να ασκήσει τη μαγεία του και να βοηθήσει την ψυχή να μείνει ζωντανή μέσα στην εικόνα και διά μέσου αυτής. Φυσικά κανείς δεν απαιτούσε πιστή απεικόνιση του προσώπου, ούτε κάποιου είδους πρωτοτυπία, με μοναδική εξαίρεση τον βασιλιά της δεκάτης όγδοης δυναστείας, Αμένοφι, ο οποίος προσπάθησε να ιδρύσει ένα είδος μονοθεϊσμού, επιβάλλοντας τη λατρεία του υψίστου Ατέν, που είχε τη μορφή ηλιακής σφαίρας. Η μεταρρύθμισή του απέτυχε μεν, έδωσε όμως μία βάση για την ανάπτυξη του ανεικονικού ιουδαϊκού μονοθεϊσμού που άλλαξε οριστικά την πορεία της ανθρωπότητας προς την κατάργηση των ειδώλων και της μαγείας που αυτά στήριζαν.
Η μεγάλη επανάσταση της ελληνικής τέχνης, η ανακάλυψη της φυσικής μορφής και της βράχυνσης, συνέβη σε μία εποχή που γεννιούνται η φιλοσοφία και η επιστήμη και μαζί με αυτές η απαίτηση μιας αρμονικής σχέσης με τη φύση και τον κόσμο. Η δύναμη της Αθηνάς του Φειδία δεν βασιζόταν στη μαγεία αλλά στην ομορφιά.
Οι Ρωμαίοι συνήθιζαν να φτιάχνουν προτομές που να μοιάζουν απόλυτα με το πρότυπό τους. Στις διαβατήριες τελετές τους κρατούσαν κέρινα ομοιώματα του νεκρού για να τον διατηρούν υπό μία έννοια ζωντανό, έθιμο που συμπίπτει με αυτό των αρχαίων Αιγυπτίων. Η άρνηση των χριστιανών να καίνε θυμίαμα μπροστά στην προτομή, ως τεκμήριο πίστης και αφοσίωσης, ήταν η αρχή των διωγμών τους. Το παράξενο είναι πως, παρά την ιερή σημασία της προτομής, οι Ρωμαίοι επέτρεπαν στον καλλιτέχνη να παριστάνει τα πρόσωπα φυσικά και ακαλλώπιστα, σε αντίθεση με τους Ελληνες. Στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία η επικράτηση του χριστιανισμού επί τη βάσει της νεοπλατωνικής αποστροφής των αισθήσεων οδηγεί σε μια ενδοκοσμική αποθέωση του Βυζαντινού αυτοκράτορα σε σημείο να δοθεί μια γιγάντια μάχη για την κατάργηση των εικόνων που έληξε με μία πύρρειο ισοπαλία. Οι εικόνες παρέμειναν αλλά τα χαρακτηριστικά των εικονιζόμενων αγίων αποτυπώνονταν στερεοτυπικά, ενώ τα χρώματα είχαν συμβολική σημασία. Για γλυπτά ούτε λόγος. Στην αντίστοιχη περίοδο στη δυτική επικράτεια της αυτοκρατορίας οι καλλιτέχνες ζωγράφιζαν συμβατικές μορφές γυναικών ή ανδρών και πρόσθεταν το όνομα του ανθρώπου που υποτίθεται ότι παρίσταναν.
Η Αναγέννηση
Από τον 14ο αιώνα και μετά, η Αναγέννηση αναδεικνύει έναν νέο τύπο εκφράσεως και τον ανάλογο τύπο ανθρώπου, επιτρέποντας τη ρεαλιστική αποτύπωση ενός υποκειμένου που αναζητά την ισορροπία ανάμεσα στην πνευματική του ζωή και στις αισθήσεις του. Το σύγχρονο άτομο ζει σε μία διευρυμένη εκφραστική ποικιλία διατηρώντας την ανάγκη για την αναζήτηση της αιωνίου αληθείας, η οποία όμως αναπτύσσεται κατά κύριο λόγο εντός του. Ο Θεός του δυτικού πολιτισμού, μέρος του οποίου διατελούμε, έχει εγχρονισμένη παρουσία, έχει αποδεχθεί την ανθρώπινη βούληση και δεν αφήνει περιθώρια αναπαύσεως ή χλιαρότητος.
Για εμάς τους Ελληνες ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας του 1821 είναι καθοριστικός για την είσοδό μας στον νεότερο κόσμο των Εθνών. Αυτόν τον αγώνα αποτύπωσε στο έργο του ο ζωγράφος Θεόδωρος Βρυζάκης. Οποιος θελήσει να φέρει στη μνήμη του εικόνες από την εποχή της επαναστάσεως, που φυσικά δεν ήταν παρών, είναι βέβαιο ότι, ακόμα και αν δεν το γνωρίζει, θα ανασύρει στιγμιότυπα από τους πίνακες του Θηβαίου καλλιτέχνη (γέννηση 1814) για να σχηματίσει την ανάμνησή της και κατά συνέπεια να βιώσει τη συναισθηματική της οντότητα, συλλογικά ή ατομικά.
Ο Θηβαίος γλύπτης Δημήτρης Δήμου φιλοτέχνησε και ο δήμος της γενέτειράς του δώρισε την προτομή του γερμανοσπουδαγμένου καλλιτέχνη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας, στο πλαίσιο της εικαστικής έκθεσης έργων του ζωγράφου, τα εγκαίνια της οποίας έγιναν τη Δευτέρα 28 Ιουνίου 2021 και θα ολοκληρωθεί στις 29 Ιουλίου.
Η προτομή είναι από ορείχαλκο και έχει διαστάσεις 85x60x45 εκατοστών. Ο γλύπτης δεν επιδιώκει στο μέρος της προτομής που αφορά το πρόσωπο και τα μαλλιά ένα τέλειο φινίρισμα. Αντιθέτως φαίνεται σαν μέρη του υλικού να ζητούν την τελειοποίησή τους, με άλλα λόγια αναγκάζουν τον θεατή να αφήσει τη φαντασία του ελεύθερη, έστω στα περιορισμένα πλαίσια ενός μικρού γλυπτού. Η ματιά δεν έχει τη βεβαιότητα μιας αποπετρωμένης συμβάσεως που φέρουν τα τυποποιημένα χαρακτηριστικά. Ακριβώς αυτή η ατελείωτη τεχνική αφήνει στην εντύπωση μία ελευθερία να συναισθανθεί τον εσωτερικό κόσμο του εμφανιζόμενου, δίνει με άλλα λόγια τον χώρο που χρειάζεται η φαντασία να αναπτύξει τις αντιφάσεις της. Ο γλύπτης όμως δεν αφήνει μετέωρο τον θεατή του. Τον κατευθύνει με δύο στοιχεία καθοριστικά για την προσωπικότητα και κατ’ ακολουθία το έργο του ζωγράφου. Το βλέμμα χαμηλώνει και το μπούστο είναι ένα σιδερωμένο δυτικό ένδυμα των αρχών του 19ου αιώνα, μια ρεντιγκότα.
Ο Βρυζάκης πήγε δεκαοκτώ ετών στο Μόναχο όπου έμαθε να ζωγραφίζει. Εζησε εκεί μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1878. Κηδεύτηκε στο Α΄ Νεκροταφείο της πόλης και άφησε όλα τα έργα του ατελιέ του και 760 μάρκα για την επισκευή της οροφής της ελληνικής εκκλησίας του Σωτήρος (Salvatorkirche) στο Μόναχο. Κατά τη διετία 1861-63 είχε ταξιδέψει στην Αγγλία, όπου αγιογράφησε την ελληνική εκκλησία του Ευαγγελισμού στο Μάντσεστερ. Ο Δημήτρης Δήμου μας χάρισε ένα μνημείο της διττής προσωπικότητας του Ελληνογερμανού ζωγράφου με την ελληνική ορθόδοξη ψυχή εντός της ευρωπαϊκής σκευής της, ένα γλυπτό – κάτοπτρο της ψυχής όλων μας.