Η καλύτερη στιγμή για να ξεκινήσει κανείς τον περίπατό του στον Κήπο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και στη site specific έκθεση με τίτλο «Marginalia» είναι αργά το απόγευμα. «Στο μαγικό μισάωρο από τις 8.30 έως τις 9 μ.μ., όταν ο ήλιος δύει αλλά δεν έχει πέσει ακόμη το σκοτάδι», μας λέει η Αννα Καφέτση, διευθύντρια του annexM (Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Μεγάρου Μουσικής). Στο λυκόφως, λίγο πριν η νύχτα σβήσει το τελευταίο φως, ξεκινούν οι προβολές σε οκτώ διαφορετικά σημεία του Κήπου, όπου οι πέντε βιντεοεγκαταστάσεις παρουσιάζονται σε μεγάλες οθόνες και μόνιτορ. Για αυτό η «Marginalia» (διάρκεια έως 9/9) λειτουργεί από σήμερα, καθημερινά, μετά τη δύση του ηλίου και έως τα μεσάνυχτα, με ελεύθερη είσοδο για όλους.
Εμείς επιλέγουμε την είσοδο της οδού Κόκκαλη για μια πρώτη ξενάγηση. «Ο Κήπος έχει δύο εισόδους, αλλά επειδή η έκθεση διαθέτει ανοιχτή δομή, δεν υπάρχει συγκεκριμένη αρχή και τέλος. Μπορεί λοιπόν κανείς να ξεκινήσει τη διαδρομή του οργανωμένα ή τυχαία», σχολιάζει η κ. Καφέτση. Και συνεχίζει: «Ηδη από τον τίτλο της, “Marginalia” –από το λατινικό margo/marginis που σημαίνει περιθώριο–, η έκθεση παραπέμπει στις σημειώσεις και πάσης φύσεως σημεία και εικόνες που γράφονται ή σχεδιάζονται από τους αναγνώστες στα περιθώρια βιβλίων και κειμένων. Συνεπώς, κυριολεκτικά και μεταφορικά ουσιαστικά “χτίζεται” μέσα στο περιθώριο όλων των επετειακών αφηγήσεων για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Στα κενά της ηρωικής, επίσημης εικονογραφίας στριμώχνονται με μικρά γράμματα και αινιγματική, χασματική γραφή, ελλείψεις, απώλειες, δοκιμές, εμπειρίες αντοχής και δημιουργικού πάθους, επιμονής και αντίστασης. Θα έλεγα ότι τα έργα των καλλιτεχνών Βιργινίας Μαστρογιαννάκη, Νίνας Παππά, Ηλία Μαμαλιόγκα και Σπύρου Βραχωρίτη αποτελούν πέντε μικρά σχόλια, που διατηρούν βεβαίως την αυτοτέλειά τους, αλλά μέσα στο ερμηνευτικό πλαίσιο της έκθεσης “διαβάζονται” αλλιώς. Συνθέτουν έναν υπόγειο διάλογο με τους δύο αιώνες εθνικού βίου και μας ωθούν –με διακριτικό τρόπο– να ξανασκεφτούμε όσα συνέβησαν σε αυτό το διάστημα. Με ενδιαφέρει να δούμε πίσω από τα έργα, να αναστοχαστούμε και να σκεφτούμε αυτό το συλλογικό “εμείς” για το οποίο τόσος λόγος γίνεται».
Τονίζοντας και πάλι την αποσπασματικότητα της καλλιτεχνικής αφήγησης, η διευθύντρια του annexM μάς κατευθύνει προς τα δύο έργα της εικαστικού Νίνας Παππά –«Γραφές» και «Σημειώσεις»– και το «Readin In/Reading Out Α΄» της Βιργινίας Μαστρογιαννάκη: η πρώτη καλλιτέχνις δημιουργεί μια αλληγορία για τον χρόνο, το ιστορικό βάθος, το βάρος της γλώσσας και τις αμφισημίες της γραφής και επίσης συνεχίζει την ερευνητική δουλειά της στην επιστήμη της Επιγραφικής. Η δεύτερη διαβάζει ολόκληρο το κείμενο του πρώτου Συντάγματος της ανεξάρτητης Ελλάδας, όπως ψηφίστηκε τον Ιανουάριο του 1822 από την Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, σε μια τελετουργική ανάγνωση μιας ώρας στην οποία η φωνή μετατρέπεται σε μουσικό όργανο συντονισμένο με την αναπνοή.
Η επόμενη στάση γίνεται μπροστά στο «Φάντασμα της Ελευθερίας», τη βιντεογραφία του Σπύρου Βραχωρίτη που εκτίθεται ως μια ακόμη ερμηνευτική εκδοχή του αινιγματικού πεζογραφήματος «Η γυναίκα της Ζάκυθος» του Διονυσίου Σολωμού. «Η πολιτική αλληγορία της “Γυναίκας της Ζάκυθος” μιλάει με όσα αποκρύπτει», σχολιάζει η κ. Καφέτση. Τέλος, δίπλα στα μεγάλα δέντρα που βρίσκονται κοντά στην είσοδο της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας, ο ποιητικός «Ορθρος» των Ηλία Μαμαλιόγκα και Βιργινίας Μαστρογιαννάκη μάς μεταφέρει στην «πύλη» του Αγίου Ορους, όπου λαμβάνει χώρα η περφόρμανς. Αξημέρωτα και μέχρι το πρώτο χάραμα της μέρας, μια ευθυτενής γυναικεία μορφή, στρέφοντας την πλάτη προς τον θεατή, στέκεται μόνη έξω από τον περίκλειστο περίβολο της αθωνικής μοναστικής πολιτείας. Τη βλέπουμε να «αναδύεται» μέσα από το σκοτάδι και να παίρνει μορφή μέσα στα κελαηδίσματα που συνοδεύουν το πρώτο φως της μέρας.