ΝΙΚΟΣ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ
(σε συνεργασία με τους Μαρία Δούση, Δημήτριο Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο)
Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους
εκδ. University Studio Press, σελ. 286
Οργανώνοντας ένα ευρύ πεδίο κατανόησης της Θεσσαλονίκης ως μιας πόλης σύγχρονης και υβριδικής, ο ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο ΑΠΘ Νίκος Καλογήρου μας παραδίδει ένα έργο βαθύ και πυκνό, στα όρια της πολιτισμικής γεωγραφίας και της αρχιτεκτονικής γεωπολιτικής. Ο τόμος «Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους» (σε συνεργασία με τους Μαρία Δούση, Δημήτριο Κονταξάκη και Σοφοκλή Κωτσόπουλο) είναι μια πλούσια εικονογραφημένη και σχολαστικά τεκμηριωμένη έκδοση του θεσσαλονικιώτικου οίκου University Studio Press, με πρόλογο (ουσιαστικό και προσωπικό) του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Τζώνη.
Είναι ένα βιβλίο που υπερβαίνει τη μελέτη των πηγών και τον συσχετισμό της κληροδοτημένης γνώσης, καθώς προχωράει σε μια επαναδιατύπωση της έως τώρα εμπειρίας μας για τη «νέα πόλη» της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917. Ο Νίκος Καλογήρου αξιοποιεί στην περίπτωση αυτή πλήθος πηγών και με συχνές αναφορές σε σειρά μελετητών της νεότερης Θεσσαλονίκης (Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, Βίλμα Χαστάογλου, Βασίλης Κολώνας, Δημήτρης Ζυγομαλάς, κ.ά.), μας προσκαλεί σε μια σύνθετη προσέγγιση ενός πολύπτυχου ζητήματος, όπως ήταν η αναδυόμενη Θεσσαλονίκη της δεκαετίας του 1920. Λίγοι σύγχρονοι Ελληνες έχουν συνείδηση της πολυπλοκότητας αλλά και της φιλοδοξίας αυτού του βενιζελικού εγχειρήματος, που επί της ουσίας διεθνοποιούσε την υπόθεση της νέας Θεσσαλονίκης επενδύοντας σε μια νέα ταυτότητα.
Ο Νίκος Καλογήρου έχει ένα συναρπαστικό ύφος, πυκνό όσο και λιτό, βαθύ στα όρια της συγκίνησης χωρίς δράμα και περιττές αναλύσεις. Ελέγχει το θέμα με εντυπωσιακή πληρότητα, και μαζί με την ομάδα των συνεργατών του ξεδιπλώνει ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πειράματα και υλοποιημένα σχέδια αστικού σχεδιασμού στην Ευρώπη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το βιβλίο εμβαθύνει τόσο σε πρακτικές πληροφορίες όσο και σε συμβολισμούς, καθώς η Θεσσαλονίκη της εποχής προσφέρεται ως πεδίο μελέτης. Ο σχεδιασμός της νέας πόλης οργανώθηκε υπό την εποπτεία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, που την περίοδο 1917-20 ήταν υπουργός Συγκοινωνιών με ευθύνη και για τη ρυμοτομία. Προσωπικότητα φωτισμένη, ο Παπαναστασίου ως μέλος της κυβέρνησης Βενιζέλου είχε σημαντική επίδραση στην ευόδωση των σχεδίων για μια νέα πόλη με εφαρμογή πρωτοποριακών πολεοδομικών αντιλήψεων.
Η σύσταση διεθνούς επιτροπής έδειξε και το εύρος της φιλοδοξίας. Η εμπλοκή αρχικά του Βρετανού Τόμας Μόουσον και εν συνεχεία του Γάλλου Ερνέστ Εμπράρ έφερε νέες ιδέες για το τι μπορούσε να είναι μια νέα πόλη. Από ελληνικής πλευράς, δύο εξέχουσες προσωπικότητες συνέβαλαν αποφασιστικά, ο εξαιρετικά παραγωγικός και πολυπράγμων αρχιτέκτων Κώστας Κιτσίκης και ο εισηγητής ενός ιδιώματος νεοβυζαντινισμού, αρχιτέκτων και πολεοδόμος Αριστοτέλης Ζάχος. Γερμανοσπουδασμένοι και οι δύο, συνδυάστηκαν εφαρμόζοντας νέες αντιλήψεις για το αναδυόμενο μητροπολιτικό κέντρο του ελληνικού βορρά.
Η σφραγίδα του Εμπράρ, που σήμερα είναι ευρέως αντιληπτή μέσω του μνημειακού άξονα της Αριστοτέλους (παρότι ολοκληρώθηκε με χρονική καθυστέρηση και εκπτώσεις στην ποιότητα), υπηρέτησε το αρχικό όραμα για τη γέννηση της μοντέρνας πόλης με χαράξεις πολεοδομικής καινοτομίας και με σκηνογραφίες αρχιτεκτονικού συμβολισμού. Η νέα Θεσσαλονίκη που γεννήθηκε στη δεκαετία του 1920 υπηρετούσε το εθνικό όραμα μιας εξελληνισμένης μητρόπολης στον αντίποδα της νεοκλασικής Αθήνας, ενσωμάτωνε νέες αρχές περί πολεοδομίας σύμφωνα με τις δυτικές εξελίξεις, κατοχύρωνε νέα κυρίαρχη ταυτότητα, άνοιγε σημαντικά ζητήματα για την ένταξη, κατεδάφιση, αναστήλωση, ανακατασκευή μνημειακού πλούτου. Είναι ένα βιβλίο μύηση στη Θεσσαλονίκη του εικοστού αιώνα.