EMANUELE COCCIA
Περί οίκου φιλοσοφία
(Filosofia della casa. Lo spazio domestico e la felicità)
εκδ. Einaudi
«Μένουμε σπίτι». Το κεντρικό μήνυμα της καμπάνιας δεν άφηνε περιθώρια παρερμηνείας. Η πανδημία επέβαλε τον εγκλεισμό και την ιδιώτευση. Αξαφνα, το σπίτι γέμισε τάμπλετ, λάπτοπ, καλώδια, αναμεταδότες σήματος, αλλά και ψηφιακά ραντεβού, παρουσιάσεις, μαθήματα, φωνές αγνώστων. Ενώ ταυτόχρονα άδειασε από φίλους, μαζώξεις, τραπεζώματα, μουσικές, βραδινές κουβεντούλες με κρασί.
Η οικιακή ισορροπία διαταράχθηκε. Τα όρια του σπιτιού διεστάλησαν ταχύτατα, έγιναν ρευστά, αδιευκρίνιστα.
Στην πραγματικότητα, η πανδημία επιτάχυνε μια σειρά από διαδικασίες που έχουν ξεκινήσει καιρό. Η πόλη και το σπίτι, το δημόσιο και το ιδιωτικό, η παραγωγή και η αναπαραγωγή, επαναπροσδιορίζονται και ρευστοποιούνται χρόνια τώρα.
Οι ψηφιακές πλατφόρμες έχουν διανοίξει εικονικά «κανάλια» και νοερές «διώρυγες», εξαπλώνοντας το πεδίο του πολιτικού εντός των σπιτιών μας. Γινόμαστε μέρος του δήμου, δίχως να χρειάζεται να σηκωθούμε από τον καναπέ ή να βγούμε στον δρόμο.
Θυμήθηκα τα δύο νεαρά ψάρια της εναρκτήριας ομιλίας του David Foster Wallace στην τελετή αποφοίτησης του Κολεγίου Κένιον. Κολυμπούν αμέριμνα, κοιτώντας τον βυθό, έως ότου, σε μια στιγμή υπαρξιακής μάλλον κρίσης, το ένα γυρνά προς το άλλο και θέτει το εξής θεμελιώδες ερώτημα: «Τι στο καλό είναι το νερό;». Ερώτημα που στη δική μας περίπτωση μπορεί πολύ εύκολα να αποδοθεί ως εξής: «Τι στο καλό είναι το σπίτι;».
Για τον Εμανουέλε Κότσια, αναπληρωτή καθηγητή στη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών για τις Κοινωνικές Επιστήμες (EHESS) στο Παρίσι, και έναν από τους πλέον πρωτότυπους και σημαντικούς φιλοσόφους της γενιάς του, ο οίκος συνιστά πρωτίστως ένα ηθικό γεγονός.
Δεν χτίζουμε σπίτια για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας από τα στοιχεία της φύσης. Δεν τα κατασκευάζουμε για λόγους αισθητικούς. Δεν τα ανεγείρουμε για τις ερχόμενες γενιές. Οχι. Δεν μας αφορά εδώ το οίκημα, το κτίσμα ή ο στεγασμένος χώρος. Οπότε ούτε η αρχιτεκτονική ούτε η βιολογία μπορούν να δώσουν μια απάντηση στο κεντρικό μας ερώτημα.
Σύμφωνα με τον Κότσια, το σπίτι είναι μια καθαρά ηθική πραγματικότητα. Χτίζουμε σπίτια για να αναπτύξουμε μια μορφή οικειότητας με ένα πολύ συγκεκριμένο τμήμα του κόσμου. Το τμήμα του κόσμου που αποτελείται από αντικείμενα, ανθρώπους, ζώα, φυτά, γεγονότα, εικόνες και αναμνήσεις που συνδέονται άμεσα και καθιστούν δυνατή τη δική μας ευτυχία.
Ενας μετασχηματισμός
Πιο συγκεκριμένα, τα σπίτια τα φτιάχνουμε για να ζήσουμε καλύτερα (καλύτερα από ό,τι θα μας επέτρεπε η φύση μας). Είναι ένας μετασχηματισμός της πραγματικότητας που μας επιτρέπει να παραγάγουμε ευχαρίστηση πέρα από κάθε ελπίδα και ενάντια σε όλες τις προβλέψεις. Είναι το σύνολο των πρακτικών, των ενεργειών, των συναισθημάτων, των εμπειριών που δημιουργούμε με στόχο την ευτυχία, την απόλαυση της οικειότητας, τη συμβίωση με τους οικείους μας. Ο οίκος συνιστά ένα προϊόν της ανάγκης μας να μεταμορφώνουμε τον κόσμο, χαρίζοντάς του μορφές που δεν έχουν σχέση με την αρχική του συνθήκη.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η κουζίνα διαθέτει τόσο μεγάλη σημασία εντός του οίκου. Η κουζίνα συνιστά τον κατεξοχήν τόπο παρασκευής της ευτυχίας ενός σπιτιού. Εκεί δοκιμάζουμε τους συνδυασμούς των γεύσεων, τα ταιριάσματα των χρωμάτων, των μπαχαρικών, των αρωμάτων, και πετυχαίνοντας την αλχημεία των πρώτων υλών που διαθέτουμε, δημιουργούμε κάτι νέο που πριν δεν υπήρχε και δεν φανταζόμασταν καν ότι μπορεί να υπάρχει.
Το σπίτι υπό αυτούς τους όρους είναι αυτό που «γίνεται», είναι αυτή η ενέργεια του γίγνεσθαι: ένα εργαστήριο ευτυχίας, συνύπαρξης και μεταμόρφωσης.
Η πρόθεση του Κότσια σε αυτό το έργο, όσο και σε όλα όσα έχει γράψει έως σήμερα, είναι σαφής: θέλει να διαβάσει το βιβλίο του κόσμου με έναν τρόπο νέο, διαφορετικό και αναπάντεχο. Το έχει αναφέρει άλλοτε ξεκάθαρα: «Ξόδεψα πολύ χρόνο στις βιβλιοθήκες και τα αρχεία […] είναι ένα είδος σοφίτας […] γεμάτο απολιθώματα από τις ζωές άλλων ανθρώπων […] φορεμένα ρούχα, μεταχειρισμένα βιβλία και ακατανόητους χάρτες. Ε, λοιπόν κάποια στιγμή έρχεται η ώρα που βρίσκουμε την έξοδο. Η ώρα που ανοίγουμε την πόρτα και βγαίνουμε. Ετσι κάπως όλοι βρίσκουμε τον δρόμο μας».
Στο «Περί οίκου φιλοσοφία» ο Κότσια μας προσφέρει μια τέτοια λυτρωτική έξοδο από «μεταχειρισμένες» σκέψεις και «πολυφορεμένες» ιδέες. Απλώς, για αυτή την έξοδο θα χρειαστεί εμείς εδώ στην Ελλάδα να αναμένουμε. To βιβλίο κυκλοφόρησε στα ιταλικά και έχει προγραμματιστεί ήδη η έκδοσή του στα γαλλικά για τον Οκτώβριο. Ευχόμαστε να βρει τον δρόμο του σύντομα και προς τα ελληνικά.