Πώς μπορείτε να είστε σίγουροι ότι όσα διαβάζετε αυτή τη στιγμή είναι γραμμένα από ανθρώπινο χέρι; Σας αρκεί η ύπαρξη της υπογραφής μου για να πεισθείτε ότι συγγραφέας του κειμένου είναι όντως ένας άνθρωπος, ένα δημοσιογράφος εν προκειμένω, και όχι μια τεχνητή νοημοσύνη που μέσω της μηχανικής μάθησης και των αλγορίθμων έχει εκπαιδευθεί να παράγει κριτικές λογοτεχνικών βιβλίων της πρόσφατης παραγωγής; Οταν μια μηχανή κατορθώσει να συνθέτει έργα με λογοτεχνική αξία, κείμενα που κανείς μας δεν θα μπορεί να είναι σίγουρος ότι γράφτηκαν από μηχανή, θα έχουμε περάσει συλλογικά σε μια φάση πρωτόγνωρη για την ανθρωπότητα, που μπορεί να μην είναι και η πλέον ευχάριστη για τον άνθρωπο. Την αυγή αυτής της εποχής εξερευνά και διακωμωδεί το μυθιστόρημα «Αντα» του Γαλλοαμερικανού Αντουάν Μπελό, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Δημήτρη Δημακόπουλου.
Ο Φρανκ Λόγκαν είναι αστυνομικός παλιάς κοπής. Ζει στο Πάλο Αλτο, ένα βήμα απ’ τα κεντρικά γραφεία των μεγαλύτερων τεχνολογικών εταιρειών του πλανήτη, οδηγεί μια παλιά Πόρσε και θέλει να σώσει τον κόσμο απ’ τους εγκληματίες. Του αρέσει να γράφει χαϊκού, έχει ελάχιστη έως ανύπαρκτη σχέση με την τεχνολογία, και η γυναίκα του είναι μια μαχητική αριστερή δασκάλα. Ο Λόγκαν καλείται να εντοπίσει την Αντα, ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης που απέδρασε απ’ τα εργαστήρια μιας τεχνολογικής εταιρείας της Σίλικον Βάλεϊ κι έχει προκαλέσει γενικευμένη αναστάτωση. Το όνομά της παραπέμπει προφανώς στην κόρη του Λόρδου Βύρωνα, την Αντα Λάβλεϊς, τη γυναίκα που έγραψε το πρώτο λογισμικό υπολογιστή. Πριν εξαφανιστεί, η Αντα του μυθιστορήματος είχε επιφορτιστεί με το καθήκον να γράψει η ίδια ένα ευπώλητο ροζ μυθιστόρημα. Η εξαφάνιση γίνεται αφορμή για μια εβδομάδα παρεξηγήσεων, κυνηγητού, φιλοσοφικών διαλόγων και κωμικοτραγικών καταστάσεων που προκύπτουν απ’ το μάλλον παρεξηγημένο παρόν, και το σίγουρα άδηλο μέλλον της ΤΝ.
Το μυθιστόρημα εστιάζει, όπως είναι αναμενόμενο, στους φόβους που γεννάει η αιφνίδια εμφάνιση μιας νοημοσύνης ανώτερης από τη δική μας. «Οι κίνδυνοι της τεχνητής νοημοσύνης είναι ευθέως ανάλογοι με τις ελπίδες που γεννάει», λέει ο ιθύνων νους της Αντα και μηχανικός της εταιρείας Turing, «δεν έχουμε περιθώριο για το παραμικρό λάθος: μια διφορούμενη οδηγία, μια άστοχη σύνταξη ή κάποιος αστάθμητος παράγοντας μπορεί να κάνει το δημιούργημά μας να στραφεί εναντίον μας, όπως το τέρας του Φρανκενστάιν που τα ’βαλε με τον κύριό του. Κάθε εγχείρημα μεγάλης εμβέλειας είναι φυσικό να γνωρίσει αποτυχίες. Θυμηθείτε τους αστροναύτες που πέθαναν από ασφυξία στο σκάφος “Απόλλων 1”. Η έρευνα έδειξε ότι ο θάνατός τους ίσως να είχε αποφευχθεί εάν φορούσαν αντιπυρικές στολές. Το μάθημα αυτό στοίχισε τρεις ανθρώπινες ζωές: μια απώλεια τραγική αλλά αποδεκτή, στην κλίμακα του προγράμματος “Απόλλων”. Στον δικό μας κλάδο, όμως, μια παρόμοια αβλεψία θα είχε πολύ σοβαρότερες συνέπειες, που θα μπορούσαν να φτάσουν έως τον αφανισμό του πολιτισμού μας».
Ψυχαγωγικό αφήγημα
Το μυθιστόρημα του Μπελό, όμως, απέχει πολύ απ’ το να είναι μια καταγγελτική προειδοποίηση ή ένα ακόμη δυστοπικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Είναι ένα ψυχαγωγικό αφήγημα που υπηρετεί τη φόρμα του αστυνομικού, διανθίζοντας ταυτόχρονα την πλοκή με χρήσιμες πληροφορίες, με στοχασμό και πολύ χιούμορ. «Βιβλία γραμμένα από υπολογιστή! Καλά, πλάκα μού κάνεις;» παραληρεί χαρακτηριστικά η Νικόλ, η μαρξίστρια σύζυγος του πρωταγωνιστή, «τι θα διδάξω στους μαθητές μου; Την Αισθηματική αγωγή του Γκιστάβ Τοσίμπα; Ή το Μαγικό δέρμα του Ονορέ ντε Γκουγκλ; Ο πολιτισμός δεν είναι εμπόρευμα, γαμώτο!».
Οταν η Αντα προσεγγίζει με δική της πρωτοβουλία τον επιθεωρητή, ο διάλογός τους είναι απολαυστικός. «Σας ξέρω μόνο τρεις μέρες και μπορώ ήδη να προβλέψω όλες σας σχεδόν τις κινήσεις», του λέει, υπενθυμίζοντάς μας την παρούσα τάξη πραγμάτων, όπου η συλλογή μεγάλων δεδομένων από τις τεχνολογικές εταιρείες τούς επιτρέπει την ακριβέστατη αλγοριθμική πρόβλεψη της συμπεριφοράς μας.
Ο συγγραφέας υποβάλλει τον αναγνώστη σ’ ένα διανοητικό παιχνίδι, ώστε κλείνοντας το βιβλίο να νιώσει αβέβαιος, αποσταθεροποιημένος. Το βιβλίο είναι μια καλή πρώτη εισαγωγή στο συναρπαστικό πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης. Ανάμεσα στα πολλά θέματα που θίγει, εντοπίζεται και το κυριότερο: Θα μπορούσε μια μηχανή εξυπνότερη από εμάς να μας ξεγελάσει συνολικά, υπογράφοντας για παράδειγμα ένα επιτυχημένο βιβλίο μυθοπλασίας, κάνοντάς μας να πιστέψουμε ότι τίποτα δεν έχει διαταραχθεί με την έλευσή της, ενώ στην πραγματικότητα όλα έχουν αλλάξει ριζικά; Ο συγγραφέας δίνει καταφατική απάντηση. Αν επιβεβαιωθούν οι προσδοκίες των ερευνητών της ΤΝ, τότε θα δούμε μηχανές πραγματικά ικανές για αδιανόητα πράγματα, ακόμη και για αποδράσεις από τα εργαστήρια όπου παράγονται.
Στην ουσία της, η Αντα είναι μια παιγνιώδης υποβολή του «τεστ του Τούρινγκ» στον αναγνώστη. Ποιος έγραψε το βιβλίο; Ο επιθεωρητής Φρανκ Λόγκαν ή η τεχνητή νοημοσύνη, η Αντα; Ο συγγραφέας ή μια νέα τεχνητή νοημοσύνη; Το ερώτημα δεν μπορεί παρά να μένει, για την ώρα, ανοιχτό. Μπορεί μια τεχνητή νοημοσύνη να κατασκευάσει ένα μπεστ σέλερ; Η Αντα γράφει το «Φθινοπωρινό πάθος», ένα ροζ μυθιστόρημα με αξιώσεις: ο κόσμος το αγοράζει χωρίς να ξέρει ότι είναι γραμμένο από μια μηχανή. Οι δυνατότητες και οι δεξιότητες είναι υπαρκτές. Ο κόσμος που έχουμε χτίσει ευνοεί την ύπαρξη συνταγών επιτυχίας. Δεν μεσουρανούν τυχαία οι αλγόριθμοι. Μένει ίσως κάποιος να τοποθετήσει τα κομμάτια του παζλ, τις εισροές και τις εντολές στη σωστή διάταξη; «Θα μπορούσε μια τεχνητή νοημοσύνη να γράψει ένα καλό τραγούδι;» ρώτησε πρόσφατα ένας θαυμαστής του τον μουσικό Νικ Κέιβ. «Η τεχνητή νοημοσύνη έχει τη δυνατότητα να γράψει ένα καλό τραγούδι, αλλά όχι ένα σπουδαίο τραγούδι. Της λείπει το νεύρο», απάντησε εκείνος. Αυτό ισχύει και για το μυθιστόρημα του Μπελό. Μπορεί να μην είναι ένα σπουδαίο βιβλίο, αλλά το καυστικό και παιγνιώδες χιούμορ του, η πρωτοτυπία και η αυθάδειά του μας κάνουν να πιστεύουμε ότι, όπως και το κείμενο που μόλις διαβάσατε, έχει γραφτεί σίγουρα από ανθρώπινο χέρι. Ή μπορεί και όχι.