Ενα τόσο δα σαυράκι με γαλάζια ουρά άνοιγε τον δρόμο μέσα από τα χόρτα και τις πέτρες στο μονοπάτι που οδηγεί στο μνημείο της Επισκοπής. Δεν πτοήθηκε από το μηδαμινό του μέγεθος σε σχέση με τα παπούτσια μας. Μας πλοήγησε ολόσωστα, σαν ξωτικό ενός χώρου μαγικού, ώσπου να βρεθούμε στην περίφραξη. Και πώς άλλωστε να μην πιστέψουμε ότι δεν μας περικύκλωνε κάτι μυστηριακό; Στο βάθος το εκτυφλωτικό μπλε του Αιγαίου σταματούσε σε μια βουνοκορφή που κάποτε ήταν η αρχαία πρωτεύουσα της Σικίνου, η Αγία Μαρίνα. Μπροστά μας ήταν ένα από τα πιο γοητευτικά σπαράγματα του παρελθόντος, ένα απομεινάρι 17 αιώνων που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά στην Ελλάδα. Ενα μαυσωλείο της ρωμαϊκής περιόδου που μετατράπηκε κάποια στιγμή σε εκκλησία και λειτουργούσε απρόσκοπτα μέχρι το 1940.
Εκτοτε η Επισκοπή ήταν σφραγισμένη, σε άμεσο κίνδυνο κατάρρευσης και μόνον τον Δεκαπενταύγουστο έρχονταν οι πιστοί για πανηγύρι στο προαύλιο. Μετά από συντονισμένες πολυετείς προσπάθειες του Δήμου Σικίνου, της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και κυρίως της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (με έφορο τον βυζαντινολόγο Δημήτρη Αθανασούλη που πήρε την ευθύνη της αναστήλωσης στους ώμους του) το 2017 μπήκε μπροστά η επιχείρηση σωτηρίας. Εκπονήθηκαν οι μελέτες, βρέθηκαν οι χορηγοί αλλά και οι ειδικοί που θα αναλάμβαναν τις εργασίες, εγκρίθηκε ο προϋπολογισμός για να γίνει ένα από τα δυσκολότερα εγχειρήματα αυτεπιστασίας του υπουργείου Πολιτισμού. Είναι ένα σύνθετο αρχιτεκτονικό παλίμψηστο, που ήθελε σοφία στις σωστικές επεμβάσεις για να διατηρήσει τον χαρακτήρα του. Το οικοδόμημα ανεγέρθηκε πιθανότατα τον 3ο αιώνα μ.Χ. και μέχρι και τον 17ο αιώνα γνώρισε διαρκείς μετατροπές και επισκευές μετά από σεισμούς και καταστροφές, με τέσσερις μεγάλες μετατροπές και πολλές μικρότερες. Ξεκίνησε ως ναόσχημο μαυσωλείο για να αποκτήσει αψίδα, τρούλο, νέες θύρες, ενώ έγινε αναδιαρρύθμιση του εσωτερικού. Οι χριστιανοί στον Μεσαίωνα έκαναν τις μετασκευές σεβόμενοι το αρχαίο κτίσμα. Επεφτε λοιπόν το βάρος στους σημερινούς να παρατείνουν τον βίο του με την ίδια φροντίδα.
Τα σκεφτόμουν όλα αυτά την ώρα που κοιτούσαμε την Επισκοπή να λάμπει κάτω από τον ήλιο. Περιτριγυρισμένη με σκαλωσιές που θα βγουν επιτέλους το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου, μοιάζει να προσγειώθηκε από τον ουρανό μέσα στην κυκλαδίτικη ερημιά. Φύσαγε πολύ την ημέρα της επίσκεψής μας, όμως οι αρχαιολόγοι και οι συντηρητές που εργάζονται αδιάκοπα τα τελευταία τέσσερα χρόνια στην αποκατάστασή της έχουν περάσει πιο δύσκολες ημέρες. Με βροχές, κρύο, δυνατό ήλιο, τάχθηκαν στο έργο με αφοσίωση ευλαβική. Η τελευταία φορά που τους είχα δει ήταν τον Νοέμβριο του 2018 να παλεύουν μέσα στο αγιάζι για να συνεφέρουν την πρόσοψη. Τώρα η εικόνα του μνημείου ήταν πράγματι διαφορετική, σαν να είχε πάρει το φιλί της ζωής για μερικούς ακόμα αιώνες.
Και όντως ο όγκος της δουλειάς ήταν τρομακτικός. Το καταλάβαμε όταν μπήκαμε στο εσωτερικό και είδαμε ανθρώπους να ξύνουν με νυστέρια το επίχρισμα στους τοίχους και να είναι γονατισμένοι στις πλάκες του δαπέδου με μια ένταση στο πρόσωπο λες και ήταν γιατροί που φρόντιζαν άρρωστο. Συζητώντας μαζί τους έβλεπε κανείς την αγάπη για τη δουλειά τους αλλά και για το μοναδικό αυτό μνημείο που τους έκανε και ένα απρόσμενο δώρο: το καλοκαίρι του 2018 απεκαλύφθη ένας ασύλητος τάφος μιας γυναίκας, η οποία προφανώς συνδέεται με το μαυσωλείο, ενώ εντοπίστηκε και μια επιγραφή που μας έδινε το ελληνικό όνομα Νεικώ. Ηταν θαμμένη με τα κοσμήματά της, όμως τα χέρια της ήταν πίσω από τη λεκάνη και είχε ένα συντριπτικό χτύπημα στο στόμα. Ο δε τάφος της ήταν εντοιχισμένος σε σημείο του δαπέδου με τέτοια επιμέλεια, που φανερώνει προσπάθεια να φυλαχθεί από τους τυμβωρύχους. Ή όπως πιστεύουν οι αρχαιολόγοι που βρήκαν θειάφι και πίσσα –«θείον και άσφαλτο»– σαν ξόρκια στο στήθος της, ίσως τη θεωρούσαν δαιμονισμένη και έπρεπε να βεβαιωθούν ότι θα μείνει για πάντα σφαλισμένη στην τελευταία της κατοικία.
Το μυστήριο
Δεν είναι μόνον η Νεικώ το αίνιγμα για την Επισκοπή. Ολόκληρο το μαυσωλείο αποτελεί ένα μυστήριο για τους αρχαιολόγους. Νησί ταπεινό με φτωχή αγροτική παραγωγή και ακόμη μικρότερο μερίδιο στο θαλάσσιο εμπόριο, η Σίκινος απετέλεσε τόπο εξορίας από την αρχαιότητα. Ποιος άραγε από τους ανθρώπους της είχε τον πλούτο για να φτιάξει ένα τέτοιο οικοδόμημα; Ηταν μήπως κάποιος εκτοπισμένος που έχτισε ένα τόσο πολυτελές μαυσωλείο εκεί; Η μορφή του κτίσματος μας φέρνει στο μυαλό ταφικά μνημεία από τη Μικρά Ασία και άλλα μέρη της Αυτοκρατορίας. Ομως είναι ακόμα πολύ νωρίς για να μπορέσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα, επιμένει ο Δημήτρης Αθανασούλης που υποδέχθηκε πρόσφατα στο μνημείο την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και ανακοίνωσαν τα ευχάριστα στους Σικινιώτες: το μνημείο θα ανοίξει τις θύρες του την ερχόμενη άνοιξη και το παλαιό σχολείο του νησιού, κτίσμα του 1901, θα γίνει αρχαιολογικό μουσείο, ώστε η Νεικώ από το ψυγείο στα εργαστήρια της Εφορείας Κυκλάδων θα επιστρέψει στον τόπο της.
Ταυτόχρονα, όπως λέει ο έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, είναι η πρώτη φορά που θα γίνει και οργανωμένη αρχαιολογική έρευνα στην αρχαία πόλη και τη νεκρόπολη όπου βρίσκεται η Επισκοπή. Η Σίκινος είναι ίσως η πιο υποφωτισμένη ιστορικά νήσος του αρχιπελάγους, με λίγες επιγραφές μονάχα να μας αποκαλύπτουν την ιστορία της. Το μνημείο απέδωσε πλήθος νέων, πολύτιμων στοιχείων: επιγραφές, γλυπτά, τοιχογραφίες. Ωστόσο, για να βρούμε τις απαντήσεις για τη Νεικώ και την Επισκοπή χρειάζεται ευρύτερη έρευνα πεδίου. Το σημαντικό είναι πως με την αποκατάσταση του μνημείου και τη δημιουργία του μουσείου, δύο έργα μεγάλης κλίμακας, το νησί θα αποκτήσει νέες ευκαιρίες ανάπτυξης και εξωστρέφειας. «Είναι μεγάλη μας χαρά που η Αρχαιολογική Υπηρεσία συμβάλλει ενεργά στη συνδιαμόρφωση της σύγχρονης ταυτότητας του νησιού, η οποία μπορεί να το αναβαθμίσει σε υψηλής ποιότητας τουριστικό προορισμό», λέει ο Δημήτρης Αθανασούλης που έχει κερδίσει δικαίως την αγάπη των ντόπιων.
Λίγο πριν φύγουμε από το μνημείο παρατήρησα μερικές βάσεις και κορμούς αγαλμάτων που βρίσκονταν στον προαύλιο χώρο. Μεταφέρθηκαν πρόσφατα εκεί από τα απόκρημνα και δυσπρόσιτα υψώματα της αρχαίας πόλης. Τους περασμένους αιώνες οι Κυκλαδίτες συνήθιζαν να σπάνε τα αγάλματα και να καμινεύουν τα κομμάτια για να παράγουν ασβέστη. Φαίνεται ότι αυτά τα τμήματα ήταν πολύ βαριά για να τα κατρακυλήσουν από τον γκρεμό που είναι πάνω από το επίνειο της αρχαίας πόλης, τον όρμο των Σαντορινιών, και έτσι γλίτωσαν από την καταστροφή. Ομως ήταν σχεδόν αδύνατον να τα μετακινήσουν με μουλάρια. Με τη βοήθεια του εφοπλιστή Θανάση Μαρτίνου, που έχει χορηγήσει και μελέτες για το μνημείο, επιστρατεύθηκε ένα ελικόπτερο, τα αρχαία δέθηκαν με ιμάντες και έφτασαν με ασφάλεια στην αυλή της Επισκοπής από αέρος.
Αποχαιρέτησα την Επισκοπή με μεγάλη συγκίνηση. Το 2017 είχα δει μια φωτογραφία του μνημείου και γεννήθηκε μέσα μου ένας έρωτας με την πρώτη ματιά. Εκείνο το καλοκαίρι πήγα στο νησί –μαγνητισμένη– για να το δω από κοντά. Του χρόνου τον Δεκαπενταύγουστο, η Επισκοπή θα γιορτάσει ξανά και θα είμαι εκεί με τους φίλους Σικινιώτες να την καμαρώσω.