Φαίνεται δραστήρια η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου. Το τελευταίο διάστημα συμμετείχε στο ετήσιο συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Θρησκευτικών Επιστημών, ενώ συνδιοργάνωσε και μια μεγάλη εκδήλωση με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννηση του θεολόγου Σέργιου Μπουλγκάκοφ (1871-1944). Από τις 6 ώς τις 27 Σεπτεμβρίου πραγματοποιεί, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Επιτροπής «Ελλάδα 2021», τέσσερις στρογγυλές τράπεζες με τίτλο «Η Ορθοδοξία και οι “άλλοι” στην Ελλάδα του 2040», που θα φιλοξενηθούν σε Αθήνα, Βόλο, Θεσσαλονίκη και Αλεξανδρούπολη. Οι τράπεζες εκκινούν από μια παραδοχή: όπως το 1821 συγκρούστηκαν διαφορετικές θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές παραδόσεις, επιφέροντας αλλαγές σε Βαλκάνια και Ευρώπη, έτσι και σήμερα, η Ελλάδα αντιμετωπίζει μεταβολές που κλονίζουν τις βεβαιότητες για τον ρόλο της θρησκείας και του κράτους, τη διανομή του πλούτου, τη δημοκρατία.
Ως συνέπεια της παραδοχής, η Ακαδημία επιχειρεί να ψηλαφήσει τον ρόλο της Ορθοδοξίας απέναντι στον «άλλο» την επόμενη εικοσαετία. Προκύπτει ωστόσο ένα ερώτημα: ποιος ακριβώς θα είναι ο «άλλος» στην Ελλάδα του 2040; Θα είναι ο πρόσφυγας; Κάποιος με πολιτισμικές διαφορές; Ενα μέλος της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας; Σε ποιο σημείο στεκόμαστε για να ορίσουμε την ετερότητα και γιατί επιμένουμε να μιλάμε για τον «άλλο» σε γένος αρσενικό; Παρόμοια ερωτήματα απασχολούν τις κοινωνικές επιστήμες καιρό τώρα. Εστω κι έτσι, η «Κ» ζήτησε από ειδικούς, που είτε συμμετέχουν στις στρογγυλές τράπεζες της Ακαδημίας, είτε όχι, μια ακόμα προσέγγισή τους. Ισως είναι η διαρκής ενασχόληση μαζί τους που κάνει την ανατροπή εκείνων των βεβαιοτήτων πιο κατανοητή και διαχειρίσιμη.
Επείγον το αίτημα της συνύπαρξης
ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΑΪΤΖΙΔΗΣ*
Δεν χρειάζεται να περιμένουμε την επόμενη εικοσαετία για να δούμε ποιος είναι ο «άλλος». Είναι ήδη παρών ανάμεσά μας, στη γειτονιά, στο σχολείο, στην εκκλησία, στη δουλειά, στα μεικτά ζευγάρια. Το ερώτημα δεν είναι τόσο ποιος είναι ο «άλλος», αλλά πώς τον ανακαλύπτουμε και πώς σχετιζόμαστε μαζί του.Ο «άλλος» δεν είναι άσχετος με την εμφάνιση και εδραίωση ποικίλων ετεροτήτων (εθνικών, φυλετικών, θρησκευτικών, ιδεολογικών, κοινωνικών, σεξουαλικού προσανατολισμού) στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών, που οδήγησαν στην απώλεια του ομογενοποιημένου κοινωνικο-θρησκευτικού χώρου και στη ριζική μεταμόρφωση των κλειστών παραδοσιακών κοινωνιών. Η επανάσταση της πληροφορικής, οι ραγδαίες γεωπολιτικές μεταβολές και οι συνακόλουθες πληθυσμιακές μετακινήσεις, η προϊούσα εκκοσμίκευση επέφεραν ριζικές ανακατατάξεις και αναμείξεις πληθυσμών και πολιτισμών, καθιστώντας επείγον το αίτημα της συνύπαρξης και του διαλόγου. Οι σύγχρονες κοινωνίες απαιτούν να είναι «ανοιχτές κοινωνίες», όπου η ετερότητα κάθε μορφής γίνεται αποδεκτή εντός ενός βασικού δημοκρατικού θεσμικού πλαισίου ισοπολιτείας.Η πρόκληση του πλουραλισμού θέτει επιτακτικά στην Εκκλησία και τη θεολογία το ζήτημα της ετερότητας, της σχέσης με τον «άλλον» που εικονίζει τον κατεξοχήν «Αλλον». Η Ορθοδοξία καλείται, λοιπόν, να επεξεργαστεί και να διατυπώσει μια θεολογία της ετερότητας και της ταυτότητας. Η τελευταία, σε μια ευρύτερη πνευματολογική και εσχατολογική προοπτική, περικλείει και την ετερότητα, καθώς σύμφωνα με τον μητροπολίτη Περγάμου Ιωάννη Ζηζιούλα, «ο άλλος γίνεται οντολογικό μέρος της ταυτότητάς μας», και «η ετερότητα δεν αποτελεί απειλή για την ενότητα, αλλά εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεσή της», στον βαθμό που «η ετερότητα είναι συστατική της ενότητας, και όχι επακόλουθό της». Η φονταμενταλιστική αναδίπλωση και η παραδοσιαρχία, η άρνηση της νεωτερικότητας και του πλουραλισμού, η ελληνοκεντρική και εθνικιστική εκδοχή του χριστιανικού κηρύγματος και του εκκλησιαστικού γεγονότος είναι πειρασμοί που καλείται διαρκώς να αποκρούει και να υπερβαίνει η Ορθοδοξία και η γρηγορούσα θεολογική αυτοσυνειδησία.
* Διευθυντής Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της European Academy of Religion.
Να καταλαβαίνουμε γιατί υπάρχει ο άλλος
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΗ*
Να σκεφτούμε ποιος μπορεί να είναι ο «άλλος» στην Ελλάδα του εγγύς μέλλοντος, ήταν η (ιδιαιτέρως ευγενική) ανάθεση του συντάκτη. Εχω μάθει να μιλώ για τον εθνο-θρησκευτικό άλλο. Τον ψάχνω στο πεδίο. Τον φέρνω στην τάξη. Εχει γίνει ο άλλος μου εαυτός – για να δικαιούμαι να μιλώ γι’ αυτόν. Ο δικός μου άλλος τυχαίνει να είναι ρωμανιώτης ή σεφαραδίτης, εβραϊκά δε μιλάει καθόλου, και έχει κι αυτός τις ίδιες όψεις με όλους: είτε είναι τόσο «ρωμιός» που άλλο δεν πάει, είτε με τον ίδιο τρόπο λέει κι αυτός «όπου και να ταξιδέψω», ναι, και μένα «με πληγώνει»… (Και, αλίμονο, δεν είναι μόνο αρσενικός αλλά, καθ’ έλξιν προς την ερώτηση, κράτησα το αρσενικό γένος).Η χώρα αυτή πρέπει για πολύ ακόμα να στοχασθεί το θέμα της θρησκευτικής ετερότητας. Οχι για να αντιληφθούμε το θρησκευτικό φαινόμενο, αλλά για να μπορούμε να αντιλαμβανόμαστε πώς δομούνται οι σχέσεις εξουσίας ανάμεσα σε ημέτερους και άλλους στην εκάστοτε κοινωνικο-ιστορική συνθήκη· άρα να αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει πολιτική, με την ευρύτερη έννοια. Οταν το μαθαίνουμε αυτό, τότε μαθαίνουμε να τοποθετούμαστε (σωστά, ηθικά, βιώσιμα) απέναντί τους. Για τον λόγο αυτό, ίσως δεν έχει τόση σημασία να πούμε ποιος θα είναι ο επόμενος άλλος στη χώρα αυτή. Ο Εβραίος Ελληνας είναι το παράδειγμα ενός άλλου που δεν έχει καθόλου τα πρωτεία της «ετερότητας» στην ιστορική αυτή στιγμή. Ομως μέσα από αυτόν (και αυτήν) ασκεί κανείς άριστα το ανθρωπολογικό βλέμμα του/της απέναντι στην ετερότητα. Δεν έχει σημασία το για ποιον έτερο μιλάμε, αλλά οι συγκεκριμένοι ιστορικοί και γεωπολιτικοί λόγοι που συντελούν στη διαχείριση της ετερότητας από το έθνος-κράτος. Ας αναδεικνύουμε πάντα τη συνθήκη, για να καταλαβαίνουμε γιατί υπάρχει ο άλλος, και, άρα, πώς δημιουργείται, ιστορικά και πολιτισμικά, η στιγμή της αποστροφής ή η στιγμή του «εναγκαλισμού» του.
* Κοινωνική ανθρωπολόγος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Καμβάς αλήθειας και των δύο
ΑΛΕΞΗΣ ΛΑΠΠΑΣ*
Ο «άλλος» το 2040 είναι το θεραπευτικό ζητούμενο, ως αποτέλεσμα μιας εμπειρίας μοναξιάς. Τα σημερινά παιδιά της δομής προστασίας ανηλίκων που φροντίζω, ενήλικες. Τα εφηβάκια των ομάδων και των συνεδριών μου κοντά στην κρίση της μέσης τους ηλικίας, με φόντο μια διαφορετική Ελλάδα! Εδαφος της αναστάσιμης αυτής προοπτικής, η σημερινή α-νόητη επένδυση μιας σειράς γενεών που βιώσανε αυτή τη γεωγραφική πατρίδα ως «θύματα». Υπάρξεις που αρνήθηκαν να δουν τον «άλλον» ως κάτι άλλο, εκτός του «φταίχτη». Ο εξουσιαστικά εκδικητικός δεξιός πρόγονος κληροδοτεί στο δισέγγονο την απαγόρευση «αίρεσης» και επομένως πειράματος και έρωτα. Ο καχύποπτος προς τη δομή και την κεντρική διακυβέρνηση αριστερός πρόγονος ενοχοποιεί στο δισέγγονο την επιθυμία εσωτερίκευσης του νόμου. Αυτό το εμφύλιο διαζύγιο λύνεται στο ερωτικό πάντρεμα με τον ξένο, ως από αυτήν την εγχώρια κληρονομιά. «Ξένος», δηλαδή καμβάς της αλήθειας και των δυο: ποιος είσαι από μέσα και όχι πώς ντύθηκες από έξω.
Ο άλλος για τον Ελληνα στο 2040 παραμένει ταυτόχρονα ο άγνωστος εαυτός και αυτός που αποκαλύπτει αυτόν τον άγνωστο εαυτό: ο φοιτητής της δεκαετίας του ’70, το παιδί στην απεξάρτηση στα τέλη του ’80, ο Βαλκάνιος γείτονας στα ’90, ο πρόσφυγας και ο αλλόθρησκος πάντα, ο απόδημος επιστήμονας και εργάτης για τον αταξίδευτο ντόπιο, ο αυτο-αποκαλυπτόμενος διαφορετικός στον σεξουαλικό προσανατολισμό, η γυναίκα και το παιδί που σπάει το οικογενειακό μυστικό, οι νέοι γείτονές μου που τολμούν τη δέσμευση και γεννούν ακόμα.
Αυτό που είναι διαφορετικό στο 2040 είναι η ενσυναίσθηση, είναι η δυνατότητα «να κάνουμε χωριό» με τον άλλον. Είναι ένα βήμα προς την Αγάπη· το μέσα και το έξω αγαπήθηκαν και βλέπουν το κοινό στον πόνο και όχι το άλλοθι στην ιδιωτικότητα.
* Ψυχίατρος Παιδιών και Εφήβων, Επιστημονικά Υπεύθυνος Ελληνικό Παιδικό Χωριό στο Φίλυρο.
Ποιοι όμως είμαστε «εμείς»;
ΠΑΣΧΑΛΗΣ ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ*
Το θέμα «Η Ορθοδοξία και οι “άλλοι”» μου δημιουργεί έναν προβληματισμό. Μοιάζει σαν να προϋποθέτει ότι η Ορθοδοξία είναι κάτι το συμπαγές. Ωστόσο, η Ορθοδοξία είναι κάτι πολύ ευρύτερο από την ελληνική κοινωνία. Υπάρχουν αρκετές άλλες εθνικές κοινωνίες που έχουν στην πλειονότητά τους την Ορθοδοξία ως το κυρίαρχο θρησκευτικό δόγμα.
Αν επίσης μιλάμε για την Ορθοδοξία και τους «άλλους» στη σημερινή Ελλάδα και στην Ελλάδα του 2040, νομίζω ότι το κυριότερο που έχουμε να σκεφτούμε είναι πώς η ίδια η Ορθοδοξία θα μάθει να συνυπάρχει με τους άλλους. Αυτό είναι το κυριότερο ζητούμενο. Για να το μάθει, χρειάζεται να κάνει πολλά βήματα και, κυρίως, να ενταχθεί οργανικότερα στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Ο μεγάλος αγώνας που γίνεται στην Ευρώπη, σε πνευματικό επίπεδο και σε επίπεδο κοινωνικής ηθικής, είναι να βρεθούν τρόποι συνύπαρξης εντός της. Η Ευρώπη ίσως το επιτυγχάνει καλύτερα από κάθε άλλη κοινωνία, με όλα τα προβλήματα και τις αποτυχίες που σημειώνονται. Αυτή είναι η πρόκληση και για την Ελληνική Ορθοδοξία.
Γενικά, όταν ακούω για ετερότητες, για το «εμείς και οι άλλοι», έχω μερικούς προβληματισμούς. Ο ένας έχει να κάνει με το «εμείς». Η αυθαίρετη και ιστορικά αστήριχτη παραδοχή εδώ είναι ότι το «εμείς» είναι συμπαγές. Ποιοι όμως είμαστε «εμείς»; Αν αρχίσει κανείς να αναλογίζεται το ερώτημα, φτάνει να βλέπει ως ξένο αυτόν που θεωρεί διαφορετικό ως προς την υποτιθέμενη ταυτότητα του «εμείς». Κατά τη γνώμη μου, το ίδιο το ζήτημα του «εμείς» είναι προβληματικό.
Νομίζω λοιπόν ότι καταλήγουμε σε εκείνη τη σκέψη που συνδέεται με όσα γράφει ο Αλμπέρ Καμύ στον «Ξένο»: Είμαστε όλοι ξένοι, σε κοινωνίες που πάσχουν από ποικίλες μορφές αποξένωσης. Η μεγάλη πρόκληση είναι το πώς θα μπορέσουν όλοι αυτοί οι υποκειμενικά ξένοι να συνυπάρξουν πολιτισμένα.
* Ακαδημαϊκός, ομότιμος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ολοι είμαστε «άλλοι»
π. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΘΕΡΜΟΣ*
Για τον μέσο Ελληνα, για τον μέσο άνθρωπο εν γένει, υπάρχουν πάντα «άλλοι». Είναι οι διαφορετικοί ως προς την εθνικότητα, οι «περίεργοι» ως προς την ταυτότητα φύλου, οι αλλιώτικοι ως προς το χρώμα. Ετσι ήταν πάντα και έτσι θα είναι. Ο καθένας είναι συνηθισμένος σε κάτι που γι’ αυτόν είναι πλειοψηφικό.
Ο «άλλος» είναι μια ψυχολογική έννοια. Πηγάζει από τη δύναμη της συνήθειας και από την ταύτιση με το όμοιο, η οποία χαρίζει ασφάλεια.
Για τον Χριστιανό, άραγε, υπάρχουν «άλλοι»; Με διαφορετική διατύπωση, από πού (πρέπει να) αντλεί ο χριστιανός την ταυτότητά του; Είναι συμβατές με την πίστη οι ψυχολογικές κατηγορίες ή αποτελούν εμπόδια;
Η αβίαστη απάντηση είναι: το δεύτερο. Για δύο λόγους, κατ’ αρχήν θεολογικούς. Ο πιστός αντλεί την ταυτότητά του από τα έσχατα, από τη Βασιλεία του Θεού η οποία έρχεται και στην οποία δεν μετράνε οι διαφορές των ανθρώπων. Η «ταυτότητά» μας θεολογικά αντλείται από τον Σαρκωμένο Χριστό (που εμπεριέχει ολόκληρη την ανθρωπότητα) και δεν συμπίπτει με την ψυχολογική «ταυτότητα».
Αλλά και για ιστορικούς λόγους. Ο Ιησούς έφερνε συνεχώς περιπτώσεις ξένων (Χαναναία, Σαμαρείτης, εκατόνταρχος) ως υποδείγματα υλοποίησης του μηνύματός Του. Ο απόστολος Φίλιππος βαπτίζει έναν μαύρο. Ο απόστολος Παύλος δηλώνει «έγινα Ιουδαίος με τους Ιουδαίους και Ελληνας με τους Ελληνες για να μπορέσω να τους μεταδώσω το Ευαγγέλιο».
Η Καινή Διαθήκη είναι γεμάτη από ενσυναίσθηση προς τον διαφορετικό. Ο χώρος δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ σε παραδείγματα από τη μετέπειτα ζωή της Εκκλησίας.
«Αλλος» δεν υπάρχει για τον Χριστιανό, απλά διότι όλοι είμαστε «άλλοι». Αλλιώτικοι, δηλαδή, από τον Χριστό, στον Οποίο καλούμαστε να μοιάσουμε.
* Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, αναπληρωτής καθηγητής στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών.