Παρά τον δυναμισμό, τις πολλαπλές εκθεσιακές δραστηριότητες και τη διεθνή δικτύωση, οι υφιστάμενες εγκαταστάσεις της ΔΕΘ εμφανίζονται απαρχαιωμένες και ανεπαρκείς. Η ανάπλαση, ουσιαστικά η πλήρης ανοικοδόμησή της, αποτελεί επείγουσα ανάγκη όχι μόνο για την αποτελεσματική λειτουργία της αλλά και για τις επιδράσεις που αναμένονται στις, μάλλον φθίνουσες, μητροπολιτικές προοπτικές της Θεσσαλονίκης.
Ο έντονος προβληματισμός των τελευταίων ετών κατέληξε λογικά στην απόφαση παραμονής της Eκθεσης στη σημερινή θέση. Πριν από την πολύχρονη οικονομική κρίση είχαν συζητηθεί οι προοπτικές μετεγκατάστασης στη δυτική πλευρά του πολεοδομικού συγκροτήματος, επιχειρώντας μια «πολιτικώς ορθή» στρατηγική ανακατανομής της ανάπτυξης. Με την αισιόδοξη οπτική μείζονος κρατικής επιδότησης, διεκδικώντας μια διεθνή EXPO, υποτιμήθηκαν οι γεωγραφικές και οικονομικές παράμετροι. Η εναλλακτική χωροθέτηση κοντά στο αεροδρόμιο, με διατήρηση επιλεγμένων κελυφών στο κέντρο, προτάθηκε πριν από μια δεκαετία, στο πλαίσιο έρευνας του ΑΠΘ και της ΔΕΘ. Εξασφάλιζε τη βιωσιμότητα της επένδυσης, συνδυάζοντας χρήσεις εκθεσιακού κέντρου, οικολογικού πάρκου και ανώτατης παιδείας με διευθετήσεις περιβαλλοντικού σχεδιασμού, που τότε εμφανίζονταν πρωτοποριακές για τα ελληνικά δεδομένα.
Η δικαιολογημένη αίσθηση υποβάθμισης της, εξαιρετικά σημαντικής για την παραγωγική οικονομία, βορειοδυτικής περιφέρειας της Θεσσαλονίκης οδηγεί και σήμερα σε ουτοπικές πολιτικές προτάσεις μεταφοράς της ΔΕΘ, χωρίς ουσιαστικά να γίνεται συνειδητό ότι η εμμονή αυτή συνέβαλε στην πραγματιστική αποδοχή της ανοικοδόμησης στο υφιστάμενο γήπεδο. Το ερώτημα που προκύπτει στην τελική επιλογή είναι αν η ολική ανάπλαση παραμένει συμβατή με την ιδιαίτερη ταυτότητα της περιοχής νοτιοανατολικά από το κέντρο (πάρκο, ΑΠΘ, ΔΕΘ κ.λπ.).
Τα πολεοδομικά δεδομένα
Επειτα από έναν μακρόχρονο, όχι πάντα δημιουργικό, διάλογο, το σημαντικό σήμερα είναι να υλοποιηθεί η ανοικοδόμηση με μια βιώσιμη μελέτη υλοποίησης. Η δημιουργική εφαρμογή της και η διαχείριση του χώρου θα σηματοδοτήσουν το μέλλον της ΔΕΘ. Η παρέμβαση μπορεί να λειτουργήσει ως πυκνωτής της ανάπτυξης όχι μόνο για την κεντρική Θεσσαλονίκη. Υπό ορισμένες προϋποθέσεις, οι θετικές επιδράσεις είναι πολλαπλάσιες από ορισμένες αναπόφευκτες αρνητικές, που πρέπει να ελαχιστοποιηθούν. Η θεσμική κατοχύρωση με Ειδικό Χωρικό Σχέδιο και Πολεοδομικό Σχέδιο Εφαρμογής θέτει το πλαίσιο, αλλά δεν καλύπτει αυτόματα τις συχνά αντικρουόμενες προβλέψεις του πολεοδομικού προγραμματισμού. Συχνά, η προσπάθεια ρύθμισης και συγκερασμού απόψεων δεν ευνοεί τολμηρές επιλύσεις.
Ενα επίμαχο σημείο του αστικού σχεδιασμού είναι η δημιουργία «μητροπολιτικού πάρκου» στην περιοχή. Το εύστοχα επονομαζόμενο «ανατολικό ρήγμα», εξαρχής, σύμφωνα με το σχέδιο Εμπράρ, περιλάμβανε χώρους πρασίνου, πανεπιστημιούπολη και διάσπαρτες πολιτιστικές χρήσεις. Σταδιακά, οι χρήσεις πύκνωσαν, χωρίς να αναιρεθεί η κεντρική ιδέα της ελεύθερης διάταξης κτιρίων που «πλέουν» σε ανοιχτούς χώρους. Με τις σημερινές προδιαγραφές της συνεκτικής πόλης, συντελεστές δόμησης που κινούνται μεταξύ 0,8-1,2 είναι καταλληλότεροι για έναν περιβαλλοντικό αστικό σχεδιασμό. Η μέτρια πυκνότητα επιτρέπει αδόμητους χώρους περίπου στο μισό εμβαδόν της έκτασης. Προβλέπεται ο εμπλουτισμός των χρήσεων με συνεδριακό κέντρο, ξενοδοχείο και επιλεγμένες εμπορικές – γραφειακές εγκαταστάσεις. Η ζυγισμένη ένταξή τους εξασφαλίζει κατ’ αρχάς τη βιωσιμότητα της επένδυσης. Πέρα από την αναγκαία επενδυτική «αντιπαροχή», η ένταξή τους εξασφαλίζει συνεχή λειτουργία της περιοχής και των πράσινων διαδρομών, αναιρώντας την υφιστάμενη «ετεροτοπία» του χώρου όταν δεν λειτουργούν σημαντικές εκθέσεις.
Με αυτά τα δεδομένα, μια βιώσιμη λύση είναι εφικτή. Σημαντικές παράμετροι αφορούν στις αρθρώσεις με τον ιστό της πόλης και στη διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας με την αποκατάσταση ορισμένων αστικών και αρχιτεκτονικών τοποσήμων.
Μέσα από τον διάλογο προκρίθηκε η διατήρηση του Πύργου του ΟΤΕ, του Αλεξάνδρειου, του MOMus-περιπτέρου ΔΕΗ, του περιπτέρου ESSO-PAPPAS, του κεντρικού άξονα και της πύλης της ΧΑΝΘ. Πέρα από τα χαρακτηρισμένα κτίρια, η ΔΕΘ, με τη δική μου συμβολή, υπέδειξε στους διαγωνιζομένους και άλλα περίπτερα με αξιόλογα στοιχεία, που μπορούσαν να αξιοποιηθούν.
Η πρόταση που διακρίθηκε
Η διεξαγωγή ενός άρτια οργανωμένου διεθνούς διαγωνισμού από τη διοίκηση της ΔΕΘ απέδωσε αποτελέσματα. Η βραβευμένη λύση της ομάδας αρχιτεκτόνων Sauerbruch Hutton (Γερμανία), των αρχιτεκτόνων τοπίου Gustafson Porter + Bowman (Βρετανία) και της δικής μας απόφοιτης του ΑΠΘ Ελενας Σταυροπούλου είναι ιδιαίτερα αξιόλογη, γιατί αξιοποιεί δημιουργικά τα αρκετά περιοριστικά δεδομένα της ρυμοτομίας που είχαν προκύψει από το ΕΧΣ. Προωθεί παράλληλα μια νεωτερική ταυτότητα, αναβιώνοντας, κατ’ αναλογία, την παλαιότερη πρωτοποριακή, μοντέρνα εικόνα που ταυτιζόταν με τη ΔΕΘ. Η κεντρική ιδέα προσδίδει ιδιαίτερη ταυτότητα στη σύνθεση, με μεγάλα εκθεσιακά περίπτερα-νησιά με καμπύλα στέγαστρα που «επιπλέουν» στον περιβάλλοντα ροϊκό χώρο. Η χειρονομία είναι γενναία, καθώς είναι μεγαλύτερα από το Αλεξάνδρειο Μέλαθρο και τα γειτονικά οικοδομικά τετράγωνα. Αυτό πιθανόν σοκάρει όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με την πολεοδομική κλίμακα. Ωστόσο, εξισορροπείται άριστα με την επεξεργασμένη διαμόρφωση αιθρίων και ημιυπαίθριων χώρων που τα περιβάλλουν και τις «ανεξάρτητες» επιστεγάσεις με χωροδικτυώματα. Ετσι, συνδυάζονται ενιαίοι εσωτερικοί χώροι έκθεσης με κάνναβο, σε αντίστιξη με την ευέλικτη περιμετρική διαμόρφωση, και τα κελύφη γίνονται αντιληπτά σε οικειότερη κλίμακα από τους περιπατητές.
Η διαμόρφωση του τοπίου με πράσινες συνδετήριες διαδρομές διατηρεί καθαρό τον άξονα του Εμπράρ, ο οποίος, με την ευκαιρία, θα μπορούσε να αναβαθμιστεί συνολικά από την παραλία έως το Τελλόγλειο. Η αρχιτεκτονική διευθέτηση ανταποκρίνεται στο ευρύτερο στίγμα των Sauerbruch-Hutton, που ακολουθούν έναν ουσιαστικό περιβαλλοντικό σχεδιασμό με έμφαση στη χρήση νέων υλικών και ιδιαίτερες επεξεργασίες της υφής. Για τα περίπτερα προτείνονται ελαφρές κατασκευές από χάλυβα και αλουμίνιο, με κοίλα υποστυλώματα κυκλικής διατομής, δικτυωματικές επιστεγάσεις, που ενσωματώνουν ενεργειακές εγκαταστάσεις και διατάξεις συλλογής ομβρίων. Τα εξωτερικά κελύφη διαμορφώνονται με διαφάνεια προστατευόμενα από την προβολή των στεγάστρων.
Είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ κτίρια της ομάδας, στο πλαίσιο εκπαιδευτικών εκδρομών των μεταπτυχιακών προγραμμάτων Μουσειολογίας και Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού του ΑΠΘ. Στο Brandhorst Museum στο Μόναχο (2008), η μοναδική πολύχρωμη κεραμική πρόσοψη σηματοδοτεί τη λειτουργία ενός χώρου τέχνης. Το BSU της Αρχής Αστικής Ανάπτυξης και Οικισμού στο Αμβούργο (2013) είναι ένα μεγάλο συγκρότημα με κυματιστές καμπύλες πτέρυγες, πρωτοποριακό για την ενσωμάτωση παθητικών και ενεργητικών περιβαλλοντικών διατάξεων. Το πρόσφατο, τολμηρό ψηφιακό Μουσείο για την Ιστορία του Ιταλικού 20ού Αιώνα στο Μέστρε της Βενετίας αποτελεί μια πολυγωνική διάταξη αστικής σύνθεσης, που ενσωματώνει ιστορικές πολεοδομικές δομές ενός προϋφιστάμενου μοναστηριού.
Στην πράξη, η ομάδα που κέρδισε δείχνει ότι μπορεί να αξιοποιεί δημιουργικά τα δεδομένα και το πνεύμα του τόπου. Στη μελέτη εφαρμογής θα μπορούσε ίσως να συζητηθεί η ένταξη περισσότερων εγγραφών της μοντέρνας συλλογικής μνήμης της ΔΕΘ. Οχι από νοσταλγία, αλλά για να υπογραμμιστεί η τυπολογία και η ταυτότητα του «ανατολικού ρήγματος», στις παρυφές της «εντός των τειχών» της Θεσσαλονίκης.
* Ο κ. Νίκος Καλογήρου είναι ομότιμος καθηγητής, τμήμα αρχιτεκτόνων ΑΠΘ.