Είτε βρίσκεται σε ένα ανήλιο στενό της Κυψέλης, είτε «βλέπει» Ακρόπολη, είτε είναι η Μπλε των Εξαρχείων, είτε έχει μετατραπεί σε Airbnb σουίτες στου Μακρυγιάννη, η αθηναϊκή πολυκατοικία είναι συνυφασμένη με τη σύγχρονη ιστορία της πρωτεύουσας.
Αυτή την ιστορία παρουσιάζει το ντοκιμαντέρ των Τάσου Λάγγη και Γιάννη Γαϊτανίδη «Χτίστες, νοικοκυρές και η οικοδόμηση της σύγχρονης Αθήνας», σε παραγωγή του Ιδρύματος Ωνάση, μέσα από τις προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων που σήκωσαν πολυκατοικίες σαν χτίστες ή εργολάβοι, καθώς η Ελλάδα έβγαινε από έναν Εμφύλιο και έμπαινε σε εποχή ραγδαίας αστυφιλίας και ανοικοδόμησης. Το ντοκιμαντέρ, που βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της καθηγήτριας Αρχιτεκτονικής στο πανεπιστήμιο Κορνέλ των ΗΠΑ Ιωάννας Θεοχαροπούλου, αγγίζει θέματα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά που συνδέονται με την ανάπτυξη της πολυκατοικίας. «Είναι μια διαδικασία αποδοχής και κατανόησης», λέει στην «Κ» ο σκηνοθέτης Τάσος Λάγγης, «η πολυκατοικία είναι ένας φθηνός και γερός τρόπος για να στεγαστούν γρήγορα τόσο πολλοί άνθρωποι στην πρωτεύουσα μιας φτωχής χώρας».
Η αντιπαροχή
Στο ντοκιμαντέρ εμφανίζονται πρόσωπα που έχτισαν με τα χέρια τους πολλές από τις πολυκατοικίες που βλέπουμε στις γειτονιές της Αθήνας. Χτίστες που ήρθαν στην πρωτεύουσα από τη νησιωτική και ηπειρωτική Ελλάδα, όπως από τη Μύκονο ή την Ηπειρο, εργολάβοι που δούλεψαν με τον θεσμό της αντιπαροχής από το περίφημο ΚΗ΄ Ψήφισμα του 1947 (Περί παροχής διευκολύνσεων διά την υπό ιδιωτών ανοικοδόμησιν), αλλά και οι γυναίκες τους που ήταν οι «υπουργοί Οικονομικών» στο σπίτι. Για να τους εντοπίσουν, οι σκηνοθέτες έψαξαν σε ΚΑΠΗ και καφενεία και γνώρισαν από κοντά αυτό που στο ντοκιμαντέρ αποκαλείται «κοινότητα της πρακτικής», αφού οι περισσότεροι δεν είχαν ολοκληρωμένη μόρφωση και έγιναν τεχνίτες, πλακάδες και σοβατζήδες αφού μαθήτευσαν σε άλλους μάστορες. Αυτό που κατάφεραν και δεν είναι πάντα φανερό –προφανώς και λόγω της άναρχης δόμησης που ακολούθησε– είναι κάτι που παρατηρεί στην ταινία ο κορυφαίος θεωρητικός της Αρχιτεκτονικής και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια Κένεθ Φράμπτον και μας επισημαίνει ο κ. Λάγγης. «Οι λαϊκοί άνθρωποι πήραν το λεξιλόγιο του μοντερνισμού, όπως λέει ο Φράμπτον, και το έκαναν δικό τους, παράλληλα με αυτό που συνέβαινε με γνωστούς αρχιτέκτονες της εποχής. Αυτό συνέβαινε σαν ένα κύμα που έδωσε στην πόλη μια συγκεκριμένη και ιδιαίτερη πυκνότητα και υφή, που είναι η υφή της Αθήνας που γνωρίζουμε», τονίζει.
Σε ένα άλλο επίπεδο το ντοκιμαντέρ ερευνά και τον τρόπο με τον οποίο η ανοικοδόμηση πέρασε στα μέσα ενημέρωσης και στις πολιτισμικές εγγραφές της εποχής, κυρίως μέσα από τις ταινίες του κινηματογράφου και το θέατρο σκιών. Δεν χρειάζεται να δούμε την πολυκατοικία με μεγαλύτερη συμπάθεια, μας λέει ο κ. Λάγγης, αλλά με επίγνωση όλων των ιστορικών παραγόντων που έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωσή της. Μετά μπορούμε να την κρίνουμε και καλύτερα.
«Χτίστες, νοικοκυρές και η οικοδόμηση της σύγχρονης Αθήνας», Παρασκευή 1η Οκτωβρίου, Ταινιοθήκη της Ελλάδος.