H γραφή ανήκει στην έλλειψη. Ενας θεός δεν θα έγραφε ποτέ. Η απουσία αποτελεί για τον συγγραφέα «θείο δώρο». Αυτό που λείπει κινεί τα νήματα της γραφής του. Με αυτή την έννοια εκλεκτικές συγγένειες συνδέουν τη γραφή με τα θέματα της ψυχικής οδύνης, της μετανάστευσης, της εξορίας, της απώλειας ενός οικείου τόπου.
Τι είναι η πατρίδα μας; Πότε φεύγουμε από αυτήν; Πότε φεύγει αυτή από εμάς; Ο Αδάμ και η Εύα, όταν διώχθηκαν από τον Παράδεισο, έγιναν κατά κάποιο τρόπο οι πρώτοι πρόσφυγες της ανθρωπότητας. Εκτοτε, δεν υπάρχει πλάσμα που κάποια στιγμή στη ζωή του να μην ένιωσε ότι απομακρύνεται, λιγότερο ή περισσότερο βίαια, από έναν οικείο τόπο. Το τραύμα της γέννησης θα μπορούσε να θεωρηθεί μια πρώτη μορφή απώλειας: ενός μυθικού τόπου, ενός ενδομήτριου παραδείσου όπου επί εννιά μήνες απολαμβάναμε την ανείπωτη μακαριότητα «Εγώ είμαι εδώ για σένα μωρό μου και τίποτα και κανείς δεν μπορεί ποτέ να σε βλάψει!».
Η αγάπη είναι νοσταλγία. Η οδύνη κάθε αποχωρισμού έλκει την καταγωγή της από την ιδιαιτερότητα της πανανθρώπινης προϊστορίας μας: Κάθε βίαιη αλλαγή στη ζωή μας αναζωπυρώνει ασυνείδητα τη νοσταλγία της.
Τραύμα: Ελληνική λέξη από το ρήμα «τιτρώσκω» που σημαίνει διαπερνώ. Υπαινίσσεται ότι μια σοβαρή βλάβη πλήττει το προστατευτικό περίβλημα του ψυχισμού. Τραύμα: Να χάνεις έναν οικείο, μητρικό τόπο. Να εξορίζεσαι από μια πατρίδα. Ο κόσμος σου να μεταμορφώνεται σε έναν άγνωστο και επικίνδυνο τόπο.
Θυμάμαι στα χρόνια της κρίσης μια ακόμα φοιτήτριά μου να ετοιμάζεται με πόνο ψυχής να φύγει από την Ελλάδα για να βρει δουλειά στο εξωτερικό. Τη θυμάμαι όταν ήλθε να μου το ανακοινώσει. «Δεν φεύγω εγώ, η πατρίδα μου φεύγει από μένα», είπε. Δεν είχε λύπη το βλέμμα της, δεν είχε φόβο, είχε μια παράξενη απόμακρη αποφασιστικότητα. Κρατώ τα λόγια της. Κρατώ το προσωπείο της σκληρότητας που έκρυβε τη λύπη της.
Αν υπάρχει συγγραφική εμμονή, αν πράγματι ένα μόνο θέμα απασχολεί τον συγγραφέα και σε αυτό, με συνέπεια συνεχώς επανέρχεται, τότε το δικό μου θέμα είναι η απώλεια. Η απώλεια ταράζει τον νου. Το λέω με σεβασμό γιατί ο ταραγμένος νους μπορεί να γεννήσει πολλά πράγματα που ο μη ταραγμένος νους δεν μπορεί καν να διανοηθεί ή να ελπίσει. Είναι μια συνθήκη που δεν σε φτωχαίνει αλλά σε κάνει αλλιώς ανθεκτικό, αλλιώς ικανό να αποδεχτείς τις ρωγμές. Τη δύναμη δηλαδή του ευάλωτου που μας καθορίζει.
Μια προσωπική εξομολόγηση τώρα. Η διαγενεαλογία του τραύματος: ο παππούς μου ήταν πρόσφυγας από τη Μικρά Ασία. Τον θυμάμαι να μιλάει ακατάπαυστα για τη χαμένη πατρίδα του. Είχε αυτό που θα λέγαμε μια «υγιή αντίδραση» στο πένθος. Επέτρεπε δηλαδή στον εαυτό του, μέσα από την αφήγηση, να μεταβολίσει την οδύνη, το ανείπωτο να γίνει ειπωμένο. Μιλούσε. Η αφήγηση απάλυνε την οδύνη. Ελαμπε το πρόσωπό του ακόμα κι όταν αναφερόταν σε οδυνηρά συμβάντα. Αντίθετα, ο πατέρας μου επέλεξε να διαχειριστεί το τραύμα μέσα από τη σιωπή. Δεν μιλούσε ποτέ για την Καππαδοκία. Ως παιδάκι όμως ένιωθα, κι ας μην καταλάβαινα, ότι ήταν σιωπηλός μάρτυρας ενός δράματος, μιας παρατεταμένης θλίψης που εκτυλισσόταν άρρητα μέσα στο μυαλό του. Δεν θυμάμαι να λάμπει το πρόσωπό του. Το ανείπωτο εκτρέφει και μια άδηλη ντροπή, την εσωτερίκευση μιας ταπείνωσης.
Οι τραυματικές εμπειρίες των γονιών μας μεταφέρονται σε εμάς μέσα από τον ψυχικό μηχανισμό της ταύτισης και της εσωτερίκευσης. «Το βλέμμα της οδύνης μου αρέσει γιατί γνωρίζω ότι είναι αληθινό», έγραφε κοντά δύο αιώνες πριν η Εμιλι Ντίκινσον. Φαντάζομαι πόσο χορτασμένη από αληθινότητα θα ήταν σήμερα, σε αυτούς τους καιρούς, η ποιήτρια. Κι εμείς μαζί της.
Ιδού τα κρυφά δώρα της απώλειας που καλείται να αξιοποιήσει σήμερα η γραφή μας: Μια κοινότητα οδύνης θα μπορούσε να φέρει κοντά τους ξεριζωμένους από βεβαιότητες κατοίκους όλου του πλανήτη. Μια κοινότητα οδύνης ικανής να μας προφυλάξει από το απάνθρωπο, το αδηφάγο, το ανάλγητο, το μικρόψυχο που ελλοχεύει γύρω και μέσα μας. Ανοιχτοί απέναντι στην υπόθεση της ζωής· μιας ξανακερδισμένης ζωής όπου η απόγνωση είναι η άλλη όψη της ελπίδας.
Και ο λόγος διατηρεί όλα τα προνόμια μετουσίωσης που του ανήκουν.
* Η κ. Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια ψυχολογίας και συγγραφέας. Το τελευταίο της βιβλίο είναι το «Με βλέπεις» που έγραψε μαζί με την Τασούλα Επτακοίλη. Κυκλοφορεί
από τις εκδόσεις Καστανιώτη.