Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917 αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πλήρους ανασχεδιασμού μιας πολυπολιτισμικής πόλης. Στον πυρήνα του νέου αστικού σχεδιασμού, ο εμβληματικός άξονας της Αριστοτέλους σχεδιάστηκε πριν από έναν αιώνα με το όνομα «Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών»από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Ερνέστ Εμπράρ, ως μεγάλη χειρονομία, ενσωματώνοντας ανθρωπιστικά χαρακτηριστικά της κλασικής ευρωπαϊκής πολεοδομίας. Η κοσμοπολίτικη παιδεία του Εμπράρ δεν απέκλειε την προσαρμογή στο πνεύμα του τόπου. Οδήγησε σε μια εκλεκτική νεοβυζαντινή εικονογραφία, σύμφωνη με το αίτημα φωτισμένων αστών της περιόδου με επικεφαλής τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον υπουργό Συγκοινωνίας Αλέξανδρο Παπαναστασίου.
Η μεγάλη χειρονομία του κεντρικού άξονα δεν υλοποιήθηκε συνολικά, αποδομήθηκε μερικώς και ενσωμάτωσε στοιχεία του αστικού παλίμψηστου. Ωστόσο, είναι μοναδικό ιστορικό σύνολο με επείγουσες ανάγκες ανάδειξης. Η απόφαση του δήμου να αναπλάσει την πλατεία και την οδό Αριστοτέλους αποτελεί σημαντική χειρονομία αναβάθμισης της μοναδικής ταυτότητας της νεότερης Θεσσαλονίκης. Η μνημειακή λεωφόρος είναι πολύτιμο πολιτισμικό αγαθό και αποτελεί τον σημαντικότερο δημόσιο χώρο της Θεσσαλονίκης. Κάθε επέμβαση προϋποθέτει μιαν προσεκτική ανάγνωση. Η ανάπλαση του άξονα πρέπει να σέβεται τα συστατικά του στοιχεία. Παράλληλα οφείλει να είναι σύγχρονη, υποδηλώνοντας την εποχή μας.
Στην παρούσα συγκυρία, εξακολουθούν να επικρατούν στην παγκόσμια αρχιτεκτονική σκηνή συχνά υπερβολικές μετανεωτερικές εκφράσεις. Η επίμονη οικονομική κρίση και η πανδημία μεταβάλλουν το σκηνικό, αλλά η αλλαγή παραδείγματος δεν έχει ακόμη μορφοποιηθεί.
Η έκθεση των προτάσεων που διακρίθηκαν στον διαγωνισμό για την Αριστοτέλους δημιουργεί προβληματισμούς. Κατά την άποψή μου, οι περισσότερες δεν συνειδητοποιούν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του τόπου και επιχειρούν με υπερβολικό τρόπο να προσδώσουν ένα υπερβολικό στίγμα των δημιουργών τους.
Στη βραβευμένη πρόταση, η διαίρεση σε «δωμάτια»δημιουργεί όρια, που ανατρέπουν την προοπτική συνέχεια του άξονα από τον Ολυμπο στην Ανω Πόλη. Ετσι, ένα «φοινικόδασος»στην Εγνατία διακόπτει τη συνέχεια και αποκρύπτει το μοναδικό μέτωπο που υλοποιήθηκε με τα πρωτότυπα σχέδια του Εμπράρ (Εμπορικό – Βιοτεχνικό Επιμελητήριο, Κτίριο Ισραηλιτικής Κοινότητας). Η κεντρική λωρίδα πρασίνου, που διασώζεται από τον αρχικό σχεδιασμό, καταργείται και οι δενδροφυτεύσεις υλοποιούνται σε απόσταση μόλις 5 μ. από τις μοναδικές προσόψεις, που έτσι αποκρύπτονται.
Στην πλατεία Αριστοτέλους προτείνεται ένας κεντρικός χώρος «καθρέφτης»με ρηχά νερά και ατμούς, που απαιτούν δύσκολη διαχείριση. Η εκτεταμένη χρήση νερού δεν έχει κλιματικό νόημα στο θαλάσσιο μέτωπο. Είναι ενδεχομένως χρήσιμη ψηλότερα στον άξονα. Το σύνολο πλαισιώνεται με συμπαγή στέγαστρα από μπετόν και φοίνικες εμπρός από τις προσόψεις.
Αντίστοιχα προβλήματα υπάρχουν σε πολλές προτάσεις που δημοσιοποιήθηκαν, γεγονός που δείχνει τη συνθετότητα του προβλήματος. Ωστόσο, η αναγκαία επέμβαση στην Αριστοτέλους θα ήταν λάθος να εκφυλιστεί σε μικροπολιτική διαμάχη, με τη συνήθη, στη μικροκοινωνία της Θεσσαλονίκης, άρνηση των πάντων. Στο πλαίσιο μιας δημιουργικής διαλεκτικής, οι τοπικές αρχές μπορούν να συμβάλουν σε μια ανασύνταξη των επιλύσεων, θέτοντας σε πρώτη προτεραιότητα την αποκατάσταση του ιστορικού τοπίου με σύγχρονους, αλλά μινιμαλιστικούς χειρισμούς.
* Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ.