ΒΕΡΟΛΙΝΟ – ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ. Τον Οκτώβριο του 2016, η Ζεϊνέπ Κιβιλτσίμ, καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ταξίδεψε στη Γερμανία για να συμμετάσχει σε συνέδριο. Θα έμενε πέντε ημέρες. Την παραμονή της επιστροφής της στην Τουρκία έμαθε ότι ήταν ανάμεσα στους χιλιάδες κρατικούς λειτουργούς και υπαλλήλους που είχαν απολυθεί, στο πλαίσιο των πρωτοφανών προγραφών που πραγματοποιούσε ο πρόεδρος Ερντογάν μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του. Η Κιβιλτσίμ, μερικούς μήνες νωρίτερα, είχε υπογράψει μαζί με άλλους ακαδημαϊκούς ψήφισμα για την επανέναρξη της ειρηνευτικής διαδικασίας στις κουρδικές επαρχίες. Θεωρήθηκε εχθρός της κυβέρνησης και φίλα προσκείμενη σε ομάδες τρομοκρατών. Αναγκάστηκε, λοιπόν, να παραμείνει στη Γερμανία και να ξεκινήσει μια νέα ζωή μακριά από τους συγγενείς και το σπίτι της, χωρίς χρήματα, με τα λιγοστά πράγματα που υπήρχαν στη μικρή βαλίτσα της. «Από τότε παλεύω με τη μεταναστευτική πολιτική της Γερμανίας, που είναι πολύ αυστηρή. Εχω προσωρινή άδεια παραμονής και εργασίας αλλά όχι διαβατήριο. Αρα είμαι εγκλωβισμένη εδώ», λέει. Ο δημοσιογράφος Κασράου Μπερόζ έφτασε στο Βερολίνο από το Αφγανιστάν με την οικογένειά του το 1989, όταν ήταν τριών ετών. Ζούσαν στην Καμπούλ μέχρι την αποχώρηση των Ρώσων και την αναζωπύρωση της εμφύλιας σύρραξης στη χώρα. Θυμάται τα ειρωνικά, συχνά ρατσιστικά σχόλια με τα οποία μεγάλωσε, πώς το σκούρο χρώμα του δέρματός του τον έκανε να διαφέρει από τα υπόλοιπα παιδιά· οι γονείς του μέχρι σήμερα βιώνουν προσβολές για τη βαριά προσφορά με την οποία μιλούν τα γερμανικά.
Η Φατούμα Μουσά Αφρά γεννήθηκε στη Σομαλία. Ο πατέρας της ήταν στρατιωτικός και σκοτώθηκε στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Η μητέρα της πήρε την ίδια και τα τέσσερα αδέρφια της και κατέφυγαν στην Κένυα. Η Φατούμα είχε ήδη υποστεί το βάναυσο τελετουργικό της κλειτοριδεκτομής. Η φωνή της ραγίζει. «Ποτέ δεν θα γίνω “κανονική” γυναίκα αλλά οφείλω να μιλάω για όσα πέρασα, μήπως σωθούν άλλα κορίτσια από αυτή τη μοίρα», λέει. Το 2014, αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, πέρασε από την Αφρική αρχικά στην Ιταλία και στη συνέχεια στη Γερμανία, όπου ζήτησε άσυλο. «Απέδρασα από έναν πολιτισμό που θεωρεί τις γυναίκες υποδεέστερες. Ηξερα ότι στην Ευρώπη θα είμαι ασφαλής και οι άνθρωποι θα με δέχονταν γι’ αυτό που είμαι». Δεν βρήκε στη Γηραιά Ηπειρο όλα όσα προσδοκούσε. «Πολλοί Γερμανοί με αντιμετωπίζουν σαν σκουπίδι, σαν να είμαι ένα τίποτα, επειδή το δέρμα μου είναι μαύρο».
Αυτές είναι τρεις ιστορίες προσφυγιάς από τις 42 που περιλαμβάνει το εξαιρετικά ενδιαφέρον «Archiv der Flucht» (Αρχείο Φυγής), που παρουσιάστηκε πριν από λίγες μέρες στη γερμανική πρωτεύουσα, στο Haus der Kulturen der Welt, στον οίκο των πολιτισμών του κόσμου. Πρόκειται για ένα άψογα υλοποιημένο πρότζεκτ προφορικής ιστορίας, με κινηματογραφημένες –με τη σκηνοθετική επιμέλεια της Χάιντι Σπεκόνια– συνεντεύξεις 42 ανθρώπων που κατάγονται από 28 χώρες της Νότιας Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας, και ήρθαν στη Γερμανία μεταξύ 1945 και 2016. Η Εύα Ανταμ από την Ουγγαρία, ο Χαγιάν Αλ Γιουσούφ από τη Συρία, ο Ιμπραΐμο Αλμπέρτο από τη Μοζαμβίκη, η Λουτσία Μουριέλ από το Εκουαδόρ και οι υπόλοιποι πρωταγωνιστές –19 γυναίκες και 23 άντρες, ηλικίας 19 έως 87 ετών– αφηγούνται τη συγκλονιστική Οδύσσειά τους από την πατρίδα τους μέχρι τη χώρα που ήλπιζαν να γίνει δεύτερη πατρίδα τους. Οι περισσότεροι έζησαν επί χρόνια σε μια γκρίζα ζώνη, χωρίς να έχουν δικαίωμα να δουλέψουν, χωρίς τα παιδιά τους, αν και γεννημένα στη Γερμανία, να θεωρούνται πολίτες της…
Η ιδέα
Ολα ξεκίνησαν από μια ιδέα της φιλοσόφου, συγγραφέως και δημοσιογράφου Κάρολιν Εμκε, η οποία επιμελήθηκε το «Αρχείο Φυγής» με τη Μανουέλα Μπογιαντζίγιεβ, καθηγήτρια στο Ινστιτούτο Ευρωπαϊκής Εθνολογίας, σε συνεργασία με τα παραρτήματα του Ινστιτούτου Γκαίτε σε Αθήνα, Βελιγράδι, Βουκουρέστι, Κωνσταντινούπολη, Σεράγεβο, Τίρανα και Ζάγκρεμπ. Πέντε χρόνια διήρκεσε η προετοιμασία, η αναζήτηση του κατάλληλου τρόπου να εκπροσωπηθούν όσο το δυνατόν περισσότερα κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα, θρησκεύματα, σεξουαλικοί προσανατολισμοί και κοινωνικές τάξεις. Το αποτέλεσμα δικαιώνει τις κοπιώδεις προσπάθειες των περίπου εκατό ανθρώπων που εργάστηκαν για το πρότζεκτ. Στόχος τους; Να μιλήσουν για το πώς είναι σήμερα η γερμανική κοινωνία και πώς θέλει να είναι· τι σημαίνει γερμανική και ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αλλά και να θυμίσουν πώς είναι να σε κυνηγούν και να αφήνεις πίσω σου τα πάντα· τι προκαλεί ο φόβος της ετερότητας· ποιο είναι το νόημα της αλληλεγγύης στον 21ο αιώνα. To «Αρχείο Φυγής» δεν δημιουργήθηκε, λοιπόν, μόνο γι’ αυτούς που είναι σήμερα πρόσφυγες, αλλά και για όσους θα γίνουν στο μέλλον. Και, κυρίως, για εκείνους που πέθαναν προσπαθώντας να περάσουν τα σύνορα της Ευρώπης με το όνειρο μιας καλύτερης ζωής.
«Χτίζουμε το μέλλον μας πάνω στις βιωμένες εμπειρίες μας»
– Πώς κάνατε αυτούς τους ανθρώπους να σας εμπιστευθούν;
– Δεν ήταν εύκολο. Εγιναν πολλές συναντήσεις, είχαμε μαζί μας ειδικούς στο μεταναστευτικό δίκαιο, νομικούς, ψυχολόγους, απαντήσαμε σε όλες τις ερωτήσεις τους, τους εγγυηθήκαμε ότι δεν επρόκειτο να τους αιφνιδιάσουμε με οποιονδήποτε τρόπο στη διάρκεια των συνεντεύξεων, δεν θα τους κάναμε να νιώσουν ευάλωτοι.
– Ποιο ήταν το κυρίαρχο συναίσθημα στις αφηγήσεις τους;
– Ηταν διαφορετικά τα συναισθήματα, όπως διαφορετικές ήταν και οι αφηγήσεις – αυτός είναι ο πλούτος του «Αρχείου Φυγής». Φόβος, απελπισία, ανασφάλεια, νοσταλγία για όσα έχασαν και θλίψη για όσα θα εξακολουθήσουν να χάνουν μέχρι να πεθάνουν: αυτά που θα ξεχνούν, δηλαδή, από τη ζωή που άφησαν πίσω. Αλλά υπάρχουν και ιστορίες με καλό τέλος: πολλοί πρόσφυγες είναι πια ακαδημαϊκοί, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, ένα δυναμικό κομμάτι της γερμανικής κοινωνίας.
– Είναι η γερμανική κοινωνία έτοιμη να ακούσει αυτές τις ιστορίες;
– Εμείς οφείλαμε να τις παρουσιάσουμε. Πετάξαμε στη θάλασσα ένα μπουκάλι με το μήνυμά μας κι ελπίζουμε να φτάσει σε πολλούς παραλήπτες. Γι’ αυτό συνεργαζόμαστε με ιδρύματα εντός και εκτός Γερμανίας, σχολεία, βιβλιοθήκες και μουσεία.
– Ποια είναι τα βασικά στερεότυπα που υπάρχουν για τους πρόσφυγες;
– Το κυρίαρχο, εδραιωμένο ήδη από τη δεκαετία του ’80, αφορά τη διάκριση ανάμεσα στους λεγόμενους οικονομικούς μετανάστες και όσους έρχονται στην Ευρώπη ζητώντας πολιτικό άσυλο. Η δεύτερη κατηγορία εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία και εχθρότητα. Τα προβλήματα, όμως, δεν λύνονται με τη στρατιωτικοποίηση των συνόρων.
– Ποια θα ήταν η λύση;
– Να σταματήσουν να πεθαίνουν άνθρωποι στα σύνορα, να αδειάσουν οι προσφυγικοί καταυλισμοί, να μην εφαρμόζονται πρακτικές παράνομες. Και να θεσπιστεί μια νέα μεταναστευτική νομοθεσία, δημοκρατική, βιώσιμη, με κοινωνική ευαισθησία. Το τίμημα που πληρώνουν οι πρόσφυγες για να έρθουν στην Ευρώπη είναι βαρύ: πολλοί χάνουν τη ζωή τους. Βαρύ είναι το τίμημα, όμως, και για εμάς, τους Ευρωπαίους: τραυματίζουμε τις δημοκρατικές μας αρχές και αξίες.
– Η μνήμη έχει τη δύναμη να αλλάξει τα πράγματα;
– Φυσικά, αφού χτίζουμε το μέλλον μας πάνω στη βάση των βιωμένων εμπειριών μας.
– Τι είναι για εσάς η πατρίδα;
– Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας, η σχέση που οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε με την πατρίδα είναι συχνά τραυματική. Πατρίδα είναι η έννοια του σπιτικού, της εστίας, λοιπόν, εκεί όπου κάποιος αισθάνεται ασφαλής και ευτυχισμένος.
Στο Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας, μέχρι τις 22/12, παρουσιάζονται δέκα συνεντεύξεις από το «Αρχείο Φυγής». Παράλληλα, θα πραγματοποιηθoύν διάφορες δράσεις: περίπατοι μνήμης με τον δημοσιογράφο Νίκο Βατόπουλο, συζητήσεις και ομιλίες, performances, σεμινάρια κινηματογράφου και εκπαιδευτικά προγράμματα. Στόχος τους, η κατανόηση της Αθήνας σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πληθυσμιακών μετατοπίσεων και κοινωνικών αλλαγών. Περισσότερες πληροφορίες: http://www.goethe.de/athen.