Τον Αντριου Λέβιτας τον συναντήσαμε στο Βερολίνο τον Φεβρουάριο του 2020, λίγες εβδομάδες πριν η παγκόσμια κοινότητα μπει στον… πάγο της πανδημίας. Ο Αμερικανός σκηνοθέτης –και εικαστικός, φωτογράφος, παραγωγός– είχε μόλις παρουσιάσει τη νέα του ταινία με τίτλο «Μιναμάτα» στο διάσημο κινηματογραφικό φεστιβάλ και ήταν πολύ χαρούμενος· δεν υποψιαζόταν φυσικά πως αυτή θα έκανε να κυκλοφορήσει στις αίθουσες σχεδόν δύο χρόνια. Ευτυχώς το θέμα της είναι διαχρονικό, όπως και οι φωτογραφίες του Γιουτζίν Σμιθ, του βετεράνου φωτογράφου, ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του 1970 έφτασε στην Ιαπωνία προκειμένου να καταγράψει εικόνες και ιστορίες από το οικολογικό και ανθρωπιστικό έγκλημα της Μιναμάτα.
Στην ταινία, που κυκλοφορεί εδώ και λίγες μέρες στις ελληνικές αίθουσες, τον Σμιθ υποδύεται ο Τζόνι Ντεπ, ο οποίος ήταν μάλιστα στην καρδιά του εγχειρήματος από την πρώτη στιγμή. «Επί της ουσίας ο Τζόνι ήταν εκείνος που μου τηλεφώνησε και μου μίλησε για την ιστορία του Γιουτζίν και της Μιναμάτα. Εγώ γνώριζα μόνο το φωτογραφικό έργο, αλλά τίποτα παραπάνω. Εκείνος είχε ψάξει τα πάντα, ούτως ή άλλως οι δικές του καλλιτεχνικές προσλαμβάνουσες στην πραγματικότητα δεν προέρχονται από το σινεμά, αλλά κυρίως από τη λογοτεχνία και την υψηλή τέχνη», μας λέει ο Αντριου Λέβιτας.
«Προσωπικά πάντως δεν είχα πειστεί να κάνω την ταινία, μέχρι που ταξίδεψα ο ίδιος στη Μιναμάτα και άκουσα από πρώτο χέρι τις ιστορίες των κατοίκων. Με συγκίνησε το γεγονός ότι η σταθερή προτροπή τους ήταν “μην το κάνετε για εμάς, να το κάνετε για όλους τους υπόλοιπους στον κόσμο που ζουν και σήμερα τέτοιες καταστάσεις”». Πράγματι, στο τέλος της ταινίας του ο Λέβιτας συμπεριλαμβάνει πολλές ορίτζιναλ εικόνες, όχι μόνο από τη δηλητηρίαση με υδράργυρο, που σημάδεψε την ιαπωνική πόλη, αλλά και από πολλά άλλα σημεία της υφηλίου όπου η βιομηχανική ανάπτυξη έχει ολέθριες συνέπειες για ανθρώπους και φυσικό περιβάλλον.
«Το να ζεις μια ζωή δίχως μόλυνση δεν είναι πολιτικό ζήτημα, είναι αναφαίρετο δικαίωμα. Γίνεται πολιτικό ζήτημα μόνο για να εξυπηρετήσει σκοπιμότητες και για να γίνουν εκπτώσεις. Από εκεί και έπειτα σκοπός μου δεν ήταν να κάνω απλώς μια ταινία διαμαρτυρίας ούτε να ικανοποιήσω κάποιο προσωπικό μου καλλιτεχνικό όραμα. Ηθελα ένα φιλμ που να μπορεί να το δει όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος και ταυτόχρονα να μην αποστρέψει το βλέμμα του από τον τρόμο. Αυτό το υπέροχο άλλωστε έχουν και οι φωτογραφίες του Σμιθ –ελπίζω και η ταινία–, μέσα στις πιο σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας εκείνος καταφέρνει με το έργο του να βρει το φως και την ελπίδα».
«Ηθελα ένα φιλμ που να μπορεί να το δει όσο το δυνατόν περισσότερος κόσμος και ταυτόχρονα να μην αποστρέψει το βλέμμα του από τον τρόμο».
Ο Σμιθ σήμερα
Τι θα έκανε όμως σήμερα ένας φωτορεπόρτερ-καλλιτέχνης όπως ο Γιουτζίν Σμιθ; «Πιστεύω ότι αν ζούσε σήμερα πιθανότατα θα ήταν κινηματογραφιστής. Θεωρώ ότι στις μέρες μας αυτού του είδους η φωτογραφία είναι αδύνατη. Εκεί έξω κυκλοφορούν τόσο πολλές ψεύτικες εικόνες και επιπλέον καθένας βρίσκεται πια με μια κάμερα (του κινητού) στο χέρι. Ο “θόρυβος” είναι τόσο πολύς, ώστε οι άνθρωποι δεν έχουν τον χρόνο και τη συγκέντρωση που απαιτείται για να “δουν” πραγματικά».
Είναι φανερό και από την ταινία, που ασχολείται και με την ιστορία του περιοδικού Life, πως ο Λέβιτας ενδιαφέρεται σοβαρά και για την πορεία της δημοσιογραφίας, του ντοκουμέντου μέσα στις τελευταίες δεκαετίες. «Μιλάμε για την πραγματική δημοσιογραφία. Αυτή που με έναν τρόπο “θυσιάζεται”, ώστε εμείς οι υπόλοιποι να μαθαίνουμε την αλήθεια. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια επίθεση ενάντια στη δημοσιογραφία, αλλά και ενάντια στην ίδια την αλήθεια. Τα πράγματα φυσικά έχουν αλλάξει πολύ. Πλέον μια ολόκληρη ροή ειδήσεων από δια-φορετικές πηγές φτάνει απευθείας στο κινητό μας. Παλιά αγόραζες μια εφημερίδα και την κουβαλούσες μαζί όλη μέρα, τη διάβαζες σε βάθος. Τώρα βασικά σχεδόν όλα έχουν να κάνουν με τους τίτλους και τα “κλικ” που αυτοί μπορούν να παράξουν».
Αυτές τις μέρες και μέχρι τις 28.11 «τρέχει» στο Ιδρυμα Γουλανδρή εικαστική εγκατάσταση του Αντριου Λέβιτας με θέμα τη Μιναμάτα και το έργο του Γιουτζίν Σμιθ.