ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΩ
Για την κυβέρνηση των ζωντανών
Μαθήματα στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1979-1980
μτφρ.: Γιώργος Καράμπελας – Πάρης Μπουρλάκης
εκδ. Εστία
Οι κύκλοι παραδόσεων του Γάλλου διανοητή μεταδίδουν μια αίσθηση έντασης και ζωντάνιας.
Η βάπτιση είχε μόλις ξεκινήσει. Το μικρό ξωκκλήσι στεκόταν με αυθάδεια στην άκρη του βράχου. Εμοιαζε έτοιμο να βουτήξει στο πέλαγος. Ο λίγος κόσμος στον προαύλιο χώρο είχε διαταχθεί περιμετρικά της εισόδου. Πλησίασα αθόρυβα. Στάθηκα σε ένα από τα ανοικτά παράθυρα. Ηταν η στιγμή των ομολογιών. Ο ιερέας ζήτησε από τους αναδόχους να αποταχθούν τον Σατανά και στη συνέχεια να ομολογήσουν τη σύνταξή τους με τον Χριστό.
Παραδόθηκα στις σκέψεις μου: πόσο πυκνή σε νοήματα αυτή η κοινότοπη πια τελετουργία. Πόσο απαιτητική σε επίπεδο προσωπικό. Μια δημόσια ομολογία του εαυτού, της συνείδησης, των βαθύτερων σκέψεων και επιθυμιών. Θυμήθηκα τα μαθήματα στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1979-1980, του Μισέλ Φουκώ. Εναν κύκλο παραδόσεων που φέρει τον τίτλο «Για την κυβέρνηση των ζωντανών» και έχει σχετικά πρόσφατα εκδοθεί στα ελληνικά από την Εστία.
Το σύνολο των μαθημάτων διαιρείται σε τρία μέρη. Το πρώτο είναι αφιερωμένο στην ανάλυση του «Οιδίποδος Τυράννου» του Σοφοκλή. Το δεύτερο, στη μελέτη τριών μεγάλων πρακτικών έκφρασης της αλήθειας στον Χριστιανισμό: βάπτιση, μετάνοια, καθοδήγηση της συνείδησης. Το τρίτο και τελευταίο αφορά τις μεθοδεύσεις της ομολογίας στον μοναστικό βίο.
Το κεντρικό ερώτημα που θέτει ο Φουκώ θα μπορούσε να διατυπωθεί ακολούθως: «Πώς γίνεται στον χριστιανικό Δυτικό πολιτισμό η κυβέρνηση των ανθρώπων να ζητεί από μέρους των κυβερνωμένων, εκτός από πράξεις υπακοής και υποταγής, και “πράξεις αλήθειας”»; Πώς γίνεται, δηλαδή, να ζητούνται πράξεις όπου «το υποκείμενο δεν απαιτείται μόνο να λέει την αλήθεια, αλλά να λέει την αλήθεια για τον εαυτό του, για τα σφάλματά του, για τις επιθυμίες του, για την κατάσταση της ψυχής του κ.ο.κ.»;
Για τον Φουκώ, η κυβέρνηση των ανθρώπων απαιτεί την υλοποίηση ενεργειών στην τάξη του αληθούς. Πρόκειται για ένα πλήθος πρακτικές (λεκτικές ή μη) με τις οποίες έρχεται στο φως αυτό που είναι κρυμμένο, «το άρρητο, το απρόβλεπτο, η λήθη», και τις οποίες ο Γάλλος φιλόσοφος ονομάζει αληθουργία. Ως ενέργειες δεν είναι αναγκαίες για την αποτελεσματική κυβέρνηση των ανθρώπων. Αλλά, και αυτό έχει τη σημασία του, το αποτέλεσμά τους, δηλαδή η εκδήλωση της αλήθειας, καταλήγει εν τέλει να είναι αναγκαία για την άσκηση της εξουσίας.
Ο Φουκώ δίδαξε στο Κολέγιο της Γαλλίας (College de France) από τον Ιανουάριο του 1971 έως τον θάνατό του, τον Ιούνιο του 1984. Οι παραδόσεις του αποτελούσαν ακαδημαϊκό γεγονός. Λέγεται ότι η αίθουσα «ξεχείλιζε» από κόσμο, ενώ η έδρα γέμιζε από τα μαγνητοφωνάκια των σπουδαστών. Σε αυτό το σημείο κρύβεται ένα ακόμη όφελος της έκδοσης των μαθημάτων στα ελληνικά. Σε αντίθεση με τη μελέτη ενός έργου, η ανάγνωση ενός κύκλου παραδόσεων μεταδίδει μια διάχυτη αίσθηση έντασης και ζωντάνιας. Αισθάνεσαι τον παλμό της σκέψης του διανοητή. Τον παρακολουθείς έκπληκτος να εφορμά προς τα αντικείμενά του και να μάχεται να τα κατακτήσει ή έστω να τα τιθασεύσει. Αναλογίζεσαι τον κόπο και την αφοσίωση στην έρευνα. Φαντάζεσαι το πυκνό ακροατήριο και την εκκωφαντική σιωπή του.
Σταματώ εδώ. Το νέο ζευγάρι είχε μόλις βγει από την εκκλησία. Η μικρή, νέα χριστιανή ήταν όλο γέλια και χαρά στην αγκαλιά του νονού της. Οι παρευρισκόμενοι μοίραζαν ευχές. Δώσαμε ραντεβού για το βράδυ και ξεμακρύναμε. Ο ήλιος είχε αρχίσει να γέρνει προς τη θάλασσα. Πύρωνε όμως ακόμη και τώρα τους ασβεστωμένους τοίχους. Τους έκανε να λάμπουν. Μια λευκότητα που σε θάμπωνε. Οπως και το θάμβος μιας φιλοσοφίας που επιμένει να ρωτάει και να εξελίσσεται.