Στίβεν Πίνκερ. Ο διάσημος γνωστικός ψυχολόγος πούλησε εκατομμύρια αντίτυπα με το βιβλίο του «Διαφωτισμός τώρα. Λογική, επιστήμη και ουμανισμός για μια καλύτερη ζωή», μέσα από το οποίο, κόντρα στο πνεύμα άρνησης και θλίψης της εποχής, μας υπενθυμίζει, με στοιχεία αλλά και πολύ θερμά επιχειρήματα, την πρόοδο και την ευημερία που χαρακτηρίζει τη ζωή στον ανεπτυγμένο κόσμο από τον 18ο αιώνα έως σήμερα.
Το βιβλίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία διεθνώς και τώρα αναμένεται να κυκλοφορήσει και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Διόπτρα. Η «Κ» προδημοσιεύει ένα ενδεικτικό απόσπασμα από το πρώτο κεφάλαιο.
Τι είναι ο Διαφωτισμός; Το 1784, σε ένα δοκίμιό του με τίτλο αυτή την ερώτηση: «Was ist Aufklärung?», ο Ιμάνουελ Καντ έδωσε την απάντηση ότι έγκειται στην «έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία υπεύθυνος είναι ο ίδιος», από τη λόγω «οκνηρίας και δειλίας» υποταγή του σε «δόγματα και τύπους» θρησκευτικών και πολιτικών εξουσιών. Ως κατάλληλο σύνθημα για τον Διαφωτισμό πρότεινε το «Τόλμα να γνωρίζεις!» («Sapere aude!») και ως θεμελιώδη απαίτησή του όρισε την ελευθερία της σκέψης και του λόγου. «Καμία εποχή δεν μπορεί να συμμαχήσει και να συνωμοτήσει με στόχο να εμποδίσει τις επόμενες να επεκτείνουν τις αντιλήψεις τους, να αυξήσουν τις γνώσεις τους και να απαλλαγούν από τις πλάνες τους. Αυτό θα ήταν έγκλημα απέναντι στην ανθρώπινη φύση, της οποίας ο αρχικός προορισμός συνίσταται ακριβώς στην πρόοδο αυτή».
Μια εκδοχή της ίδιας σκέψης στον 21ο αιώνα βρίσκουμε στην υπεράσπιση του Διαφωτισμού από τον Ντέιβιντ Ντόιτς, στο βιβλίο του «The Beginning of Infinity». Ο Ντόιτς υποστηρίζει ότι αν τολμήσουμε να γνωρίσουμε, είναι δυνατή η πρόοδος σε όλα τα πεδία, επιστημονικά, πολιτικά και ηθικά: «Αισιοδοξία (με την έννοια που υποστηρίζω) είναι η θεωρία ότι όλες οι αστοχίες –όλα τα δεινά– οφείλονται στην ανεπαρκή γνώση… Τα προβλήματα είναι αναπόφευκτα επειδή η γνώση μας θα είναι πάντα απείρως μακριά από την πληρότητα. Μερικά προβλήματα είναι δύσκολα, αλλά είναι σφάλμα να θεωρούμε τα δύσκολα προβλήματα ως προβλήματα που δεν είναι πιθανό να λυθούν. Τα προβλήματα είναι επιλύσιμα και κάθε ξεχωριστό δεινό είναι ένα πρόβλημα που μπορεί να λυθεί. Ενας αισιόδοξος πολιτισμός είναι ανοιχτός, δεν φοβάται να καινοτομήσει και βασίζεται στις παραδόσεις της κριτικής. Οι θεσμοί του διαρκώς βελτιώνονται και η πιο σημαντική γνώση που ενσωματώνουν είναι η γνώση του πώς να εντοπίζουν και να απαλείφουν τα σφάλματα».
Προδημόσιευση
Τι είναι ο Διαφωτισμός; Εδώ δεν υπάρχει επίσημη απάντηση επειδή η εποχή που περιγράφεται στο δοκίμιο του Καντ δεν πλαισιώθηκε ποτέ από τελετές έναρξης και λήξης όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, ούτε ορίζονται οι αρχές της με έναν όρκο ή κάποιο δόγμα. Ο Διαφωτισμός ως εποχή τοποθετείται συμβατικά στα τελευταία δύο τρίτα του 18ου αιώνα, μολονότι είναι απόρροια της Επανάστασης των Επιστημών και της Εποχής του Ορθολογισμού του 17ου αιώνα, και οδήγησε στην ακμή του κλασικού φιλελευθερισμού στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Με αφορμή τις προκλήσεις που έθεταν στις τότε συμβατικές γνώσεις η επιστήμη και οι εξερευνήσεις, με επίγνωση της αιματοχυσίας από τους πρόσφατους θρησκευτικούς πολέμους και με βοήθεια από την εύκολη διακίνηση ιδεών και ανθρώπων, οι στοχαστές του Διαφωτισμού αναζήτησαν μια νέα κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Η εποχή χαρακτηριζόταν από αφθονία νέων ιδεών, μερικές από τις οποίες ήταν αντικρουόμενες, αλλά υπήρχαν τέσσερις θεματικές που τις συνέδεαν όλες μεταξύ τους: ο ορθολογισμός, η επιστήμη, ο ανθρωπισμός και η πρόοδος.
Το πρώτο και κύριο είναι ο ορθολογισμός. Ο ορθολογισμός είναι μη διαπραγματεύσιμος. Από τη στιγμή που θα ασχοληθείς με το ερώτημα για ποιο λόγο πρέπει να ζεις (ή με οποιοδήποτε άλλο ερώτημα) και εφόσον επιμένεις ότι οι απαντήσεις σου, όποιες κι αν είναι αυτές, είναι λογικές ή δικαιολογημένες ή αληθείς και συνεπώς πρέπει να τις πιστέψουν και άλλοι άνθρωποι, έχεις δεσμεύσει τον εαυτό σου στα πλαίσια της λογικής και στον έλεγχο των πεποιθήσεών σου σύμφωνα με αντικειμενικές προδιαγραφές. Αν υπήρχε ένα κοινό σημείο στους στοχαστές του Διαφωτισμού, αυτό ήταν η επιμονή τους στην ενεργητική εφαρμογή των προδιαγραφών του ορθολογισμού για να κατανοούμε τον κόσμο μας και να μην υποχωρούμε σε πράγματα που γεννούν παραισθήσεις, όπως η πίστη, το δόγμα, η αποκάλυψη, η αυθεντία, το χάρισμα, ο μυστικισμός, η μαντεία, τα οράματα, η διαίσθηση και η ερμηνευτική γραμματική και συντακτική ανάλυση ιερών κειμένων.
Αυτός ο ορθολογισμός οδήγησε τους περισσότερους στοχαστές του Διαφωτισμού να αποκηρύξουν την πίστη σε έναν ανθρωπόμορφο Θεό που ενδιαφέρεται για τις υποθέσεις των ανθρώπων. Η εφαρμογή του ορθολογισμού αποκάλυψε ότι οι διηγήσεις περί θαυμάτων ήταν ύποπτες, ότι οι συγγραφείς των ιερών κειμένων ήταν όλοι τους άνθρωποι της καθημερινότητας, ότι τα φυσικά γεγονότα εξελίσσονται χωρίς καμία μέριμνα για την ευημερία των ανθρώπων και ότι διάφοροι πολιτισμοί πίστευαν σε αμοιβαία ασύμβατες θεότητες, που καμία τους δεν έμοιαζε λιγότερο απίθανο προϊόν φαντασίας από τις άλλες.