Στη διάρκεια της δεύτερης καραντίνας, το «Τσερνόμπιλ – Ενα χρονικό του μέλλοντος» της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς ήταν το αγαπημένο βιβλίο του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου. Και έγινε αφορμή μεγάλων συζητήσεων στους μακρινούς περιπάτους που έκανε με τη σύζυγό του Κοραλία Σωτηριάδου, στην Ανδρο, τον καιρό που τα θέατρα ήταν κλειστά.
Είχε σκοπό να το μεταφέρει στη σκηνή αμέσως μετά την «Τριλογία των Λήμαν Μπράδερς». Αλλωστε υπάρχει κάτι κοινό με το έργο του Στέφανο Μασίνι: ο αφηγηματικός λόγος και τα ιστορικά γεγονότα. Δύο σύγχρονα έργα τα οποία μας αφορούν, που τα απρόοπτα της πανδημίας τα έφεραν έτσι, ώστε να παίζονται την ίδια περίοδο σε δύο αθηναϊκές σκηνές.
Το «Τσερνόμπιλ» (μετάφραση Ορέστη Γεωργιάδη) ανέβηκε πριν από λίγες ημέρες στο Θέατρο Νέου Κόσμου και ο ιδρυτής του και πρώην καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Αθηνών, σκηνοθέτης Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος υποστηρίζει ότι το πανδημικό κύμα του κορωνοϊού έχει κοινά σημεία με την τραγική έκρηξη στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ τον Απρίλιο του 1986. «Σύμφωνα με μια επιτροπή του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, η COVID-19 είναι το Τσερνόμπιλ του 21ου αιώνα. Και οι δύο περιπτώσεις είχαν να αντιμετωπίσουν κάτι άγνωστο. Πρώτη φορά έγινε τέτοια έκρηξη σε πυρηνικό αντιδραστήρα και τώρα πρώτη φορά ζήσαμε παγκοσμίως τέτοιον ιό. Συγχρόνως και στις δύο περιπτώσεις παρακολουθούμε τους αυτοσχεδιασμούς των κυβερνήσεων. Τότε απέκρυψαν πράγματα. Από τα πρωτοσέλιδα του 1986 είδα εκείνο του “Ριζοσπάστη”: ήταν σαν να μην υπήρχε όλο αυτό, λες και ήταν όλα προπαγάνδα των Δυτικών».
Η παράσταση στο Θέατρο Νέου Κόσμου, με πρωταγωνιστές τους Στέλιο Μάινα, Μαρία Κατσιαδάκη, Πηνελόπη Τσιλίκα, Δαυίδ Μαλτέζε, Γιάννη Λεάκο, βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της βραβευμένης με Νομπέλ Λογοτεχνίας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς (εκδ. «Πατάκη»), η οποία, δέκα χρόνια μετά τις εκρήξεις που κατέστρεψαν τον αντιδραστήρα του τέταρτου ενεργειακού μπλοκ στον πυρηνικό σταθμό του Τσερνόμπιλ, στην τότε Σοβιετική Ενωση (σήμερα Ουκρανία), περιπλανήθηκε στην απαγορευμένη περιοχή συλλέγοντας μαρτυρίες, στοιχεία, αλήθειες, συναισθήματα.
«Ταξίδεψα περίπου για τρία χρόνια, συζητώντας με αυτούς που είχαν δουλέψει στον πυρηνικό σταθμό, με επιστήμονες, με πρώην μέλη του κόμματος, με γιατρούς, στρατιώτες, πρόσφυγες, ανθρώπους που είχαν επιστρέψει στην απαγορευμένη ζώνη μετά το ατύχημα… Συζήτησα με ανθρώπους διαφόρων επαγγελμάτων, γενεών και ιδιοσυγκρασιών – πιστούς και άθεους, χωρικούς και διανοούμενους. Το Τσερνόμπιλ αποτελεί τη θεμελιώδη αναφορά της ζωής τους. Καθετί που τους περιβάλλει, ο ίδιος τους ο εαυτός, έχει μολυνθεί από αυτό. Οχι μόνο η γη και το νερό. Η ζωή τους ολόκληρη», έγραψε η συγγραφέας.
«Μικρός είδα την Μπέτυ Μοσχονά να κάνει τον σταυρό της. Σκέφτηκα ότι πρέπει να είναι πολύ σοβαρό πράγμα το θέατρο για να κάνει τον σταυρό της πριν βγει στο σανίδι».
Το πυρηνικό ατύχημα σκότωσε ανθρώπους, επιβάρυνε το περιβάλλον με ραδιενέργεια, ρήμαξε την υγεία πολλών ακόμη, χιλιάδες θάνατοι από λευχαιμία και καρκίνο συνδέθηκαν με το τραγικό γεγονός. Οι συνέπειες γενικότερα ήταν καταστροφικές για την περιοχή και την Ευρώπη. Η Αλεξίεβιτς στο βιβλίο εστιάζει στους ανθρώπους. Μια καταγραφή συναισθημάτων και όχι γεγονότων. Το Τσερνόμπιλ, σημειώνει, «περιλαμβάνει δύο καταστροφές: η μία είναι κοινωνική –μια τεράστια σοσιαλιστική παρακαταθήκη ρημάχτηκε μπροστά στα μάτια μας– και η άλλη κοσμική, το Τσερνόμπιλ. Δύο ολοκληρωτικές καταστροφές». Καταλήγοντας: «Πολλές φορές, μαγνητοφωνώντας τους ανθρώπους, είχα την αίσθηση ότι ηχογραφώ το μέλλον».
Από τις 100 μαρτυρίες του βιβλίου, η Κοραλία Σωτηριάδου, που ανέλαβε τη δραματουργία, επέλεξε δεκαέξι, δημιουργώντας μια θεατρική αφήγηση. «Ανάμεσά τους υπάρχει ο αρνητής, ο θρησκευόμενος, ο πιστός σταλινικός, μέχρι και ο κομμουνιστής που αντιλαμβάνεται ότι κάτι πάει στραβά. Ολα έχουν μια κριτική ματιά για τον ρόλο της κυβέρνησης», λέει ο Β. Θεοδωρόπουλος, ξεχωρίζοντας μία.
«Από όλες τις αφηγήσεις με τάραξε εκείνη μιας γυναίκας που μιλάει για τον άντρα της που λιώνει. Δέκα χρόνια από το ατύχημα, μιλάει για τον έρωτά τους σαν να είναι σημερινός. Εχει σημασία ο χρόνος όταν καταγράφεις κάτι. Οταν ο πόνος είναι νωπός δεν ελέγχεται. Είναι από τις σημαντικότερες ερωτικές ιστορίες που διάβασα στη ζωή μου». Μία ακόμη αφήγηση που του άρεσε, και έδωσε την ιδέα για την έναρξη της παράστασης, είναι ένα μουσείο για το Τσερνόμπιλ που φτιάχνει ένας άνθρωπος στη Λευκορωσία.
Η παράσταση «Τσερνόμπιλ» στο Θέατρο Νέου Κόσμου συμπίπτει με τη συμπλήρωση 30 χρόνων του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου στη σκηνοθεσία. Η αρχή έγινε στο ΔΗΠΕΘΕ Καλαμάτας με τον «Ηχο του όπλου» της Λούλας Αναγνωστάκη.
Οταν το 1997 εγκαινίασε τον δικό του χώρο, το αφηγηματικό θέατρο είχε πάντα θέση στις επιλογές του, όπως έδειξε από τον «Κοινό λόγο» της Ελλης Παπαδημητρίου μέχρι σήμερα. «Γενικότερα διάλεγα έργα που φωτίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Οσο για την πολιτική ματιά, υπάρχει σε όλα τα έργα και στον Σαίξπηρ».
Μέχρι το 1992 ήταν ηθοποιός. Θέατρο παρακολουθούσε από έφηβος. Θυμάται ακόμη την Μπέτυ Μοσχονά κι ας την πρωτοείδε παιδί, δέκα χρόνων, στο σινέ «Νιόβη» στου Ζωγράφου, το οποίο τις Δευτέρες μετατρεπόταν σε αναψυκτήριο. «Την είδα να κάνει τον σταυρό της πριν βγει. Τότε σκέφτηκα ότι πρέπει να είναι πολύ σοβαρό πράγμα το θέατρο για να κάνει τον σταυρό της πριν βγει στο σανίδι».
Το οδοιπορικό της συγγραφέως στον τόπο του μαρτυρίου
Η Σβετλάνα Αλεξίεβιτς με τίμημα την υγεία της περιπλανήθηκε στην απαγορευμένη ζώνη, συνέλεξε μαρτυρίες, ερεύνησε αρχεία εφημερίδων, ληξιαρχείων, νοσοκομείων. Και εστίασε στους κατοίκους της περιοχής, στους περίπου 350.000 στρατιώτες που επιστρατεύθηκαν τότε να σβήσουν τη φωτιά στον αντιδραστήρα, στους εθελοντές. Σε εκείνους που έφυγαν από τον τόπο τους αλλά και στους άλλους που έμειναν.
Για την Αλεξίεβιτς έγραψε έναν συγκλονιστικό πρόλογο στο βιβλίο «Τσερνόμπιλ – Ενα χρονικό του μέλλοντος» ο συγγραφέας Θανάσης Τριαρίδης, τόσο στην πρώτη όσο και στη δεύτερη έκδοση. Οταν πρωτοδιάβασε, τον Φεβρουάριο του 2000, το «Voice from Chernobyl», τον αγγλικό τίτλο, το χαρακτήρισε ως το «σημαντικότερο βιβλίο» της ζωής του.
«Η ανάγνωση του βιβλίου με σάρωσε και, επί της ουσίας, χώρισε τη ζωή μου στα δύο: πριν και μετά αυτήν. Δεν έχω ξαναδιαβάσει βιβλίο που με έκανε κυριολεκτικά να πέσω στα γόνατα κλαίγοντας με σπασμούς», έγραψε χαρακτηριστικά. «Δεν είναι απλώς ένα ακόμη βιβλίο για το Τσερνόμπιλ· είναι ένα από τα σημαντικότερα βιβλία μαρτυριών του 20ού αιώνα, όμορο και ανάλογο του “Ημερολογίου” της Αννας Φρανκ και του “Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος” του Πρίμο Λέβι», έγραψε τότε, και όπως συμβαίνει συχνά στην Ελλάδα, έσπευσαν να τον αμφισβητήσουν.
Ο ίδιος, μέλος του Συλλόγου Υποστήριξης Ερευνών κατά της Λευχαιμίας και Αλλων Παθήσεων, σκεφτόταν ότι ενδεχόμενη έκδοση του βιβλίου της Λευκορωσίδας δημοσιογράφου και ακτιβίστριας ίσως ευαισθητοποιούσε το ελληνικό κοινό για το θέμα της παιδικής λευχαιμίας. Εντέλει, το «Τσερνόμπιλ – Ενα χρονικό του μέλλοντος», σε μετάφραση Ορέστη Γεωργιάδη και πρόλογο του Θ. Τριαρίδη, εκδόθηκε το 2001, πληρωμένο από την παρέα του ΣΥΠΕΛ. Βλέπετε, οι εκδότες στους οποίους ο ίδιος απευθύνθηκε αρνήθηκαν να το εκδώσουν. Ακόμη και την επίσκεψη της Σβετλάνα Αλεξίεβιτς στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, τον Απρίλιο του 2001, πλήρωσε η παρέα. Οταν, το 2015, η Αλεξίεβιτς πήρε το Νομπέλ Λογοτεχνίας, πολλά άλλαξαν, παρότι τον πρώτο καιρό υπήρξε δυσπιστία και στο εξωτερικό. Ηταν δημοσιογράφος που συνέλεξε μαρτυρίες τρίτων, όχι λογοτέχνις. Για τον Τριαρίδη, η Αλεξίεβιτς «δημιούργησε ένα νέο γραμματολογικό είδος, τη λογοτεχνία της πολυφωνικής μαρτυρίας».
Η σειρά του HBO
Στο βιβλίο της στηρίχθηκε και η σειρά του HBO το 2019, που κέρδισε κοινό και κριτικούς. Μαζί και μια γενιά που δεν γνώριζε τίποτα για ό,τι συνέβη τότε. Η απήχηση ήταν τεράστια. Εκτοτε, η περιοχή δέχεται ακόμη περισσότερους επισκέπτες σ’ αυτόν τον τόπο μαρτυρίου, που τον Απρίλιο του 1986 χιλιάδες τόνοι μολύβδου, βορίου, ζιρκονίου, καδμίου, πλουτωνίου κ.ά. δηλητηρίασαν την περιοχή, σκορπίζοντας θάνατο και ασθένειες. Κάποιοι έκαναν τη σύγκριση με τη ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα. Αλλοι στάθηκαν στο μαρτύριο του λαού αυτού.