Δεν θα μπορούσε να βρει καταλληλότερο χώρο για να ξεδιπλωθεί η ιστορία της οικίας Ροδάκη. Μια ιστορία ποιητική που αντανακλά δοξασίες και φαντασία, συναρμολογείται από συναισθήματα, οικοδομεί σχέσεις και έλκεται από τη φύση και την παράδοση. Εκεί που η λαϊκή αρχιτεκτονική τυπολογία των αιγινήτικων σπιτιών τέμνει μια συμβολική αρχιτεκτονική και τέχνη. Ενα σπίτι σμιλευμένο με έννοιες και όχι κτισμένο με πέτρες. Αν καταρρεύσουν αυτές θα καταρρεύσει και το σπίτι, έχει πει ο ίδιος ο Ροδάκης.
Στο παλιό αρχοντικό της πρώτης Ελληνίδας λαογράφου, πλέον Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη» στην Πλάκα, μνημείο της νεότερης ελληνικής αρχιτεκτονικής –έργο του Αριστοτέλη Ζάχου– και ιδιοκτησίας του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ) φιλοξενείται μέχρι τις 21 Νοεμβρίου η έκθεση «Το σπίτι του Ροδάκη. Προς μια συναισθηματική δόμηση», σε επιμέλεια του αρχιτέκτονα Διονύση Σοτοβίκη και του ιστορικού τέχνης Χριστόφορου Μαρίνου.
«Σε μια ώρα απόσταση με το πλοίο από τον Πειραιά, κάπου στο εσωτερικό της Αίγινας, στον Μεσαγρό, ένας χωρικός, που τον έλεγαν Ροδάκη, έχτισε ένα σπίτι με τα ίδια του τα χέρια. Το δικό του σπίτι. Βρίσκεται μέσα στ’ αμπέλια και ορθώνεται πάνω στους λόφους που δεσπόζουν, από κάθε πλευρά, στην ανοιχτή θάλασσα. Να πάτε να το δείτε, ν’ ανοίξετε τα μάτια σας και να προσπαθήσετε να καταλάβετε». Ετσι ξεκινάει η έκθεση. Με τα λόγια του αρχιτέκτονα/πολεοδόμου Γιώργου Κανδύλη, μια κάτοψη του σπιτιού και μερικές ονειρικές φωτογραφίες.
Το σπίτι ξεκίνησε να κτίζεται το 1884 και ολοκληρώθηκε το 1897. Αποτελείται από την κυρίως οικία, τους στάβλους, το φουρνόσπιτο, τον περιστεριώνα και το πατητήρι. Διακριτοί κυβικοί λιθόκτιστοι όγκοι με απλά ανοίγματα οργανώνουν ένα μοναδικό πλαστικό σύνολο που δεν ξέρει αν πρέπει να αυτοπροσδιοριστεί ως γλυπτό ή ως οικοδόμημα. Αντλώντας επιρροές από Ανατολή και Δύση, κτισμένο με ολοκάθαρες γραμμές και περισσή αγάπη, ο ίδιος ο Ροδάκης σκάλισε σε πέτρα τα στοιχεία που το προστατεύουν. Στις γωνιές της στέγης του δώματος τούρκικα αγριωπά κεφάλια αφιερωμένα στους αέρηδες. Στην πρόσοψη τέσσερα γλυπτά: φίδι, γουρούνι, ρολόι και αετός συμβολίζουν τη γνώση, την τύχη, τον χρόνο και τη δύναμη. Ενα ανάγλυφο καράβι πάνω από την πόρτα για να σε ταξιδεύει, αποτυπώματα από τις παλάμες του στο τζάκι για να υποδέχεται τους ξένους και μετά θάνατον. Σε μια του όψη έχει χαράξει τη φράση: «Αχ Βαχ. Εμαθα να ζω».
Η έκθεση προσπαθεί να χωρέσει το μεγαλείο του σπιτιού. Στο κέντρο του ημιυπογείου αντιπαρατίθενται δύο κεφαλές-γλυπτά: της γυναίκας του και ενός μυστακοφόρου άνδρα που βρέθηκε στην αυλή. Πιθανόν του ίδιου του Ροδάκη. Ο ήχος της μαρτυρίας του Κανδύλη και το βίντεο από το αναμμένο τζάκι με τα σκαλισμένα χέρια του Ροδάκη σε ρουφούν στο μυστικιστικό σύμπαν του. Σ’ ένα μικρό δωμάτιο προβάλλεται το επεισόδιο «Αίγινα, σπίτι Αλέξανδρου Ροδάκη» από την εξαιρετική σειρά ντοκιμαντέρ «Αστικό Τοπίο» του καναλιού της Βουλής, σε επιμέλεια και παρουσίαση της αρχιτέκτονος Εφης Μάντζαρη.
Η διανόηση
Το Σπίτι του Ροδάκη απασχόλησε κάθε μορφής διανόηση: από τον Πικιώνη, τον Κανδύλη, τον Κωνσταντινίδη και τον Λε Κορμπιζιέ μέχρι τον Λόος, τον Γκίντεον και τον Σεφέρη. O Tζούλιο Καΐμη και ο Κλάους Βρίσλαντερ, το έκαναν γνωστό με την έκδοση του βιβλίου «Το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα» το 1934, ενώ το 2007, στην πρώτη Μπιενάλε της Αθήνας ο καλλιτέχνης Ολαφ Νικολάι το επαναφέρει στη συζήτηση με το ολιγόλεπτο βίντεο «Rodakis». Ποια είναι όμως εκείνα τα στοιχεία που κάνουν την οικία μυθική; Λαμπερό μνημείο λαϊκής δημιουργίας ή «τυπικό» αγροτόσπιτο του Μεσαγρού;
Ο Σοτοβίκης αναφέρει: «Δεν είναι τυχαία η εμπλοκή της μοντέρνας διανόησης. Η οικία είναι μυθική γιατί ο Ροδάκης υλοποίησε μια αρχιτεκτονική εννοιολογική και συναισθηματική, τοπική και παγκόσμια, ονειρώδη και πραγματική, ανθρώπινη και διαχρονική, βιοκλιματική και ποιητική. Υπήρξε αρχιτέκτονας, κτίστης, γλύπτης, ζωγράφος, μουσικός, φιλόσοφος αλλά ταυτόχρονα πατέρας οκτώ παιδιών, σύζυγος και αγρότης. Ολα αυτά σε ένα πρόσωπο και όλα ανεπτυγμένα σε υπερθετικό βαθμό. Η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να είναι έκφραση όλων αυτών. Ο Ροδάκης τα υλοποίησε όλα αυτά πριν από τον μοντερνισμό, ενώ ο μοντερνισμός κάπου αμέλησε να συμπεριλάβει αυτά τα δίπολα».
Ο Δημήτρης Φιλιππίδης, ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, διερωτάται: «Πάντα με κυνηγούσε το ερώτημα τι στο καλό είχε κατά νου ο Αλέξανδρος Ροδάκης όταν έχτιζε το σπίτι του; Μας άφησε ένα μυστηριακό “αχ-βαχ” και μια απέραντη σιωπή».
«Πιστεύω ότι η χρήση ενός κτιρίου είναι η αφετηρία για την ύπαρξή του και η πηγή της ζωής του», λέει στην «Κ» ο αρχιτέκτονας Διονύσης Σοτοβίκης.
Και συνεχίζει: «Το σπίτι του Ροδάκη “απασχόλησε” γιατί ήρθε την ώρα που έπρεπε, να γεμίσει αισθητό κενό. Η “ανακάλυψή” του, κατ’ αρχήν, οφείλεται σε αρχαιολόγο, εκείνον τον Γερμανό (Φουρτβένγκλερ) που έσκαβε στον ναό της Αφαίας και είχε στη δούλεψή του τον Ροδάκη, ένα χωριάτη που ζούσε κάτω από την ανασκαφή, στον Μεσαγρό. Ο αρχαιολόγος “είδε” κάτι που του γυάλισε σαν δείγμα της περίφημης “συνέχειας” με την αρχαιότητα. Δεύτερος και καταϊδρωμένος έρχεται ο Πικιώνης, που μόλις επέστρεφε εξ Εσπερίας, μπερδεμένος (ως προς την ελληνική ταυτότητά του) και φορέας φοβερών ιδεολογικών όπλων (σύγχρονη τέχνη στην Ευρώπη). Κάνει βόλτες στις εξοχές ψάχνοντας τον εαυτό του και κάποια στιγμή πέφτει (συμπτωματικά; Διαβάζει γι’ αυτό και το ψάχνει;) πάνω του. Αποκάλυψη! Να ο χαμένος κρίκος, να η απόδειξη, μέσα από ένα φαινομενικά “ταπεινό” δείγμα, γεμάτο όμως σοφία».
Το άρθρο του Πικιώνη
«Η δεύτερη ανακάλυψη, από τον Πικιώνη, έρχεται ΠΡΙΝ από το σημαδιακό άρθρο του Πικιώνη “Η λαϊκή μας τέχνη κ’ εμείς” (1925). Το άρθρο, που σήμερα όλοι μας προσκυνάμε, ήταν η θεωρητικοποίηση των βιωμάτων του Πικιώνη, που αποτύπωσε, ζωγράφισε, και τελικά απέδωσε θεϊκές δυνάμεις στην ανώνυμη δημιουργία του λαϊκού ενστίκτου με αυτό το ένα και μοναδικό “δείγμα”. Ακολουθούν οι υπόλοιποι θαυμαστές κι εραστές. Βρισκόμαστε στον μεσοπόλεμο, η επιστροφή στις ρίζες (διάβαζε ελληνικότητα) έχει μεγάλη πέραση, αλλά σε συνδυασμό με θωπείες της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας – κάτι που εκ των υστέρων λίγοι το χώνεψαν σωστά. Ηταν όλα θέμα σωστού timing», προσθέτει ο Δ. Φιλιππίδης.
Κηρυγμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης από το 2001, έπειτα από ομόφωνη γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, υπάρχουν ενστάσεις από μερίδα αρχιτεκτόνων αν τηρήθηκαν οι νόμιμες διαδικασίες που απαιτούνται και αν κατατέθηκε αρχιτεκτονική μελέτη αποκατάστασης προς έγκριση. Το κτίριο ήταν υπό κατάρρευση εδώ και χρόνια, για αδιευκρίνιστους λόγους δεν περιήλθε στο ελληνικό κράτος μέσω του υπουργείου Πολιτισμού ή του Δήμου Αίγινας, και πρόσφατα αγοράστηκε από τον αρχιτέκτονα Διονύση Σοτοβίκη, ο οποίος προχώρησε σε εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης που εκ πρώτης όψεως δεν μοιάζουν να αλλοιώνουν τη μορφολογία του. Τουναντίον.
Ο ίδιος έχει δώσει ένα εξαιρετικό δείγμα γραφής όταν αγόρασε την οικία Σπητέρη. Με γνώμονα τη διατήρηση της νεότερης κληρονομιάς του τόπου μας, ανακαίνισε υποδειγματικά το Atelier επί της οδού Κυκλάδων 8 στην Κυψέλη, έργο του αρχιτέκτονα Αριστομένη Προβελέγγιου ανοίγοντάς το κατά καιρούς στο κοινό, με εκθέσεις και δρώμενα.
Ο Σοτοβίκης αναφέρει: «Πιστεύω ότι η χρήση ενός κτιρίου είναι η αφετηρία για την ύπαρξή του και η πηγή της ζωής του. Οπως το κτίριο της οδού Κυκλάδων, έτσι και το σπίτι του Ροδάκη θα παραμείνουν στην αρχική τους χρήση, αλλά θα είναι και σημεία συνάντησης της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, με στοχευμένες δράσεις. Και τα δύο θα παραχωρούνται σε καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες για τη διερεύνηση της μεταξύ τους σχέσης. Στόχος δεν είναι να γίνουν μουσεία, αλλά χώροι ενεργοί, χώροι ζύμωσης, χώροι βιώματος της συναισθηματικής δόμησης, και σημεία διαλόγου με άλλους χώρους και μέρη», τονίζει στην «Κ».
«Για μένα, η συναισθηματική δόμηση αλλά και η εννοιολογική αρχιτεκτονική είναι οι θεμέλιοι λίθοι της αρχιτεκτονικής. Με τη διάσωση και αναβίωση αυτών των σπιτιών, προσπαθώ να σχεδιάσω και να κτίσω τον χρόνο. Η αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς χώρος. Είναι το κτίσιμο μιας συναισθηματικής ταυτότητας μέσα στον χρόνο. Το σπίτι του Ροδάκη στα δικά μου μάτια είναι ίσως το πιο συναισθηματικό κτίριο στον κόσμο. Θεωρώ ότι είναι η μετατροπή του συναισθήματος του Ροδάκη σε αρχιτεκτονική. Δεν ξέρω κανένα άλλο κτίριο που αν μου το περιγράψετε με λόγια θα με κάνει να κλαίω».
INFO
Έκθεση: «Το σπίτι του Ροδάκη. Προς μια συναισθηματική δόμηση. Διονύσης Σοτοβίκης», Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη»: Αγγελική Χατζημιχάλη 6, Πλάκα
Διάρκεια έκθεσης ως τις 21 Νοεμβρίου, Ώρες λειτουργίας: Τρίτη-Παρασκευή: 11:00-19:00, Σάββατο-Κυριακή 10:00-15:00, Δευτέρα κλειστά
Είσοδος ελεύθερη. www.rodakishouse.org www.opanda.gr/