Προτού κατέβει ο Ορφέας στον κάτω κόσμο για να αναζητήσει την αγαπημένη του Ευρυδίκη, λέγεται ότι πήγε στην Αίγυπτο, μέσω θαλάσσης. Εκεί, μας πληροφορεί η Ετέλ Αντνάν (πέθανε στα 96 της την περασμένη Δευτέρα), ο Ορφέας συμμετείχε σε «τελετές νεκρών κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους στα σκότη» («Ο Ορφέας απέναντι στο κενό / Χάινερ Μύλλερ και Τιντορέτο. Το πιθανό τέλος του κόσμου», μτφρ. Β. Γκέτσιου – Σ. Γιανναράς, εκδ. Αγρα).
Χάρη στη μουσική της λύρας του, ο Ορφέας γοητεύει την Περσεφόνη, η οποία του επιτρέπει να πάρει την Ευρυδίκη στον επάνω κόσμο.
Η μουσική, λοιπόν. Και η μνήμη του πεθαμένου έρωτα, που πρέπει πάση θυσία να αναστηθεί. Η Αντνάν υπενθυμίζει πως η προστάτιδα θεά του Ορφέα είναι η Μνημοσύνη. «Από όλες τις ανθρώπινες ικανότητες η μνήμη είναι εκείνη που δεσμεύεται περισσότερο στην πάλη ενάντια στον θάνατο, με τον οποίο και αποτελούν αχώριστο ζευγάρι. (…) Η Μνήμη είναι το κλειδί της ίδιας της μουσικής. Η μουσική είναι η τέχνη της θύμησης. Υπάρχει μόνο στο εσωτερικό της μνήμης. (…) Συνεπώς μόνο ένας μουσικός μπορούσε να δεσμευτεί σε αυτήν την ακραία δοκιμασία: να ξαναφέρει στη ζωή μια πεθαμένη. Μουσική και θάνατος έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους, κυρίως μέσα από τη σχέση τους με τον χρόνο. (…) Εάν ο Ορφέας επιθυμούσε να “ξυπνήσει” την Ευρυδίκη και να την οδηγήσει έξω από τον Αδη, έπρεπε να παίξει μουσική».
Ως γνωστόν, οι θεοί είχαν προειδοποιήσει τον Ορφέα να έχει την Ευρυδίκη πίσω του και μέχρι να ανέβει ξανά στο φως του ήλιου, να μη γυρίσει να την κοιτάξει.
«Η μνήμη δεσμεύεται περισσότερο στην πάλη ενάντια στον θάνατο, με τον οποίο αποτελούν αχώριστο ζευγάρι».
Oπως και η σύζυγος του Λωτ στα βιβλικά Σόδομα, ο Ορφέας θα γυρίσει να κοιτάξει τη νεκρή κατά πρόσωπο. Τι βλέπει; Το κενό. Την Ευρυδίκη ρουφάει για πάντα η μαύρη τρύπα του Αδη.
Τι απομένει; Η μουσική. Και τα άστρα. Ο κύριος Γκρι μου υπενθυμίζει ότι στον αστερισμό της Λύρας, βλέπουμε το μουσικό όργανο που ταξίδεψε (και, κυρίως, ακούστηκε) στον άλλο κόσμο. Οπως επίσης μου υπενθυμίζει τις έξι όπερες που γράφτηκαν εμπνευσμένες από τον μύθο, ξεχωρίζοντας το αριστούργημα που συνέθεσε το 1607 ο Κλαούντιο Μοντεβέρντι. Ισως επειδή αποδίδει μοναδικά αυτό που λέει η Αντνάν, η οποία γνωρίζει πλέον την «άλλη πλευρά» (ή δεν γνωρίζει απολύτως τίποτα μέσα στον μακάριο, αιώνιο ύπνο): όπως η λύρα ενώνει ουρανό και κάτω κόσμο, «ο Αδης ενυπάρχει και στον Ορφέα». Ο ένας δεν μπορεί χωρίς τον άλλο. Η μουσική του Μοντεβέρντι θα εξευμένιζε τον Αδη και την Περσεφόνη ξανά.
Ή, αλλιώς: «Περισσότερο από κάθε άλλη μορφή ανθρώπινης έκφρασης, η μουσική εκφράζει το συναίσθημα απώλειας, πιθανότατα διότι είναι και η ίδια μια διεργασία απώλειας, μια μορφή κανονικής εξαφάνισης».
Μακάρι η Ετέλ Αντνάν να μπορεί να ακούσει μουσική εκεί όπου βρίσκεται τώρα.