VLADIMIR JANKELEVITCH,
BEATRICE BERLOWITZ
Κάπου στο ανολοκλήρωτο
μτφρ. Λίζυ Τσιριμώκου, εκδ. Πόλις
Αν στην επικοινωνία μεταξύ μας οι λέξεις πολλές φορές μάς απογοητεύουν, αφήνοντας κενά σε ό,τι θέλουμε να εκφράσουμε, η απαίτηση σαφήνειας και διαύγειας στον φιλοσοφικό λόγο είναι απείρως μεγαλύτερη. Στο πεδίο της φιλοσοφίας, τα θέματα που τίθενται προς διερεύνηση είναι συνήθως φευγαλέα και εύθραυστα, δεν τους ταιριάζουν ορισμοί, και οι λέξεις έρχονται να τοποθετηθούν με κυριολεκτικό ή μεταφορικό περιεχόμενο, σε καταφατικές ή αποφατικές προτάσεις, καταλήγοντας στην όσο το δυνατόν ακριβέστερη αποτύπωση μιας απορίας που ενδεχομένως να μη βρει ποτέ απάντηση. Περιδιαβαίνοντας μεταξύ του χρόνου, της αγάπης, της συγχώρεσης, του χιούμορ, και με συνοδοιπόρους τη φιλοσοφική σκέψη, τη λογοτεχνία, το θέατρο, την ποίηση και τη μουσική, η Μπεατρίς Μπερλοβίτς συνομιλεί με τον Βλαντιμίρ Ζανκελεβίτς ξεδιπλώνοντας κλιμακωτά το νήμα της σκέψης του Γάλλου φιλοσόφου.
Οι απόψεις του Γάλλου φιλοσόφου για τη διαχείριση του μη διαχειρίσιμου, τον χρόνο και την ηθική επιταγή που δεν διέπεται από νόμους και κανόνες.
«Η φιλοσοφική άσκηση συνίσταται στο να διαχειρίζεσαι το μη διαχειρίσιμο», σημειώνει ο Ζανκελεβίτς, μιλώντας για το κατεξοχήν φιλοσοφικό θέμα, τον χρόνο, και την αδυναμία μας μπροστά στην πρώτη και τελευταία φορά του γίγνεσθαι, στην απουσία της επανάληψης. Καθετί που γίνεται συμβαίνει, προωθείται προς την κατεύθυνση του τετελεσμένου, χωρίς πια να υπάρχει η δυνατότητα να επαναληφθεί. Καθετί που συμβαίνει γίνεται για πρώτη φορά και την ίδια στιγμή για τελευταία φορά. Απέναντι στην «αθλιότητα της χρονικότητας», ανυψώνεται η δυνατότητα της ανανέωσης μιας ανάμνησης, η νοσταλγία, η αναπόληση, αλλά και ο διαρκής αυτοσχεδιασμός, η δυνατότητα να αδράξουμε ή να προκαλέσουμε μια ευκαιρία και από αυτή να δημιουργήσουμε.
Το γίγνεσθαι έχει διάρκεια, αυτά που συμβαίνουν δεν παύουν ποτέ, αλλά το συμβάν, το κάθε συμβάν, αποτελεί μια συγκεκριμένη στιγμή μέσα στο γίγνεσθαι, κάτι που μπορούμε να το κοιτάξουμε χωρίζοντάς το τεχνητά από το διαρκές. Ο Ζανκελεβίτς αυτή την αντίθεση μεταξύ συνέχειας και σημείου τα διακρίνει τόσο στην ηθική όσο και στη μουσική.
Η ηθική επιταγή δεν διέπεται από νόμους και κανόνες, δεν εφάπτεται με τους θεσμούς, καθώς το μόνο που την καθοδηγεί σε κάθε χωριστή περίπτωση είναι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, η αίσθηση της ένοχης συνείδησης, οι τύψεις, ενώ δεν υποκαθίσταται από την ιδέα μιας απόλυτης ή αυστηρής ειλικρίνειας. «Η ηθική ύπαρξη αφήνει τον άνθρωπο σε κατάσταση πλήρους γυμνότητας· η ελευθερία της είναι άοπλη, ευάλωτη και δεν μπορεί να ωφεληθεί από καμία εξωτερική βοήθεια», όπως αναφέρει ο Ζανκελεβίτς. Αντιθέτως, το ηθικό αίτημα διέπει αδιαλείπτως τη συνείδησή μας.
Eτσι, στο γνωστό ηθικό δίλημμα, που τίθεται και ξανατίθεται ανά τους αιώνες τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη σε δύσκολους καιρούς, όπου ένας καταδότης στέκεται στην πόρτα και μας ρωτάει εάν κρύβεται στο σπίτι μας αυτός που κυνηγά, ο Ζανκελεβίτς είναι κατηγορηματικός, δεν του οφείλουμε την αλήθεια, «του οφείλουμε μόνο το ψέμα και την περιφρόνηση», χωρίς αυτό να πλήττει τον ηθικό νόμο, την ειλικρίνεια ή την αλήθεια. Δεν υποκύπτουμε στο δίλημμα του όλα ή τίποτα, καθώς η ηθική και πολιτική υπόσταση, ο άνθρωπος της δράσης, υπάρχουν και πορεύονται μέσα στις αντιφάσεις τους. Aλλωστε, όλες οι κρίσεις μας, η αίσθησή μας για το σωστό ή το λάθος, το δίκαιο ή το άδικο κ.ο.κ., είναι κρίσεις αξιολογικές και γι’ αυτό έχουν νόημα μόνο εντός του πεδίου της ηθικής μας ύπαρξης. Οι κύκλοι του καλού και του κακού θα διαδέχονται διαρκώς ο ένας τον άλλον.
Η διαλογική μορφή του βιβλίου (πρωτοδημοσιευμένου το 1978 στη Γαλλία), μια σειρά δηλαδή από απομαγνητοφωνημένες και επιμελημένες συνομιλίες μεταξύ του φιλοσόφου και της πρώην μαθήτριάς του, Μπεατρίς Μπερλοβίτς, προσφέρει μια εκφραστική ελευθερία αλλά και τη δυνατότητα πλούσιας εναλλαγής στις θεματικές. Η ιδιαίτερη γλώσσα και το προσωπικό ύφος του Ζανκελεβίτς, που έχουν βαρύνουσα σημασία καθώς διαμορφώνουν το περιεχόμενο της σκέψης του, συνθέτουν μια διάθεση ποιητική και μια αίσθηση μουσική, που αποδίδεται ευφυώς από τη μεταφράστρια του κειμένου, Λίζυ Τσιριμώκου, ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο του Ζανκελεβίτς και της Μπερλοβίτς μπορεί να διαβαστεί ως μια φιλοσοφική εισαγωγή στη φιλοσοφία, ως μια εμβριθής επισκόπηση του σύνολου έργου του Γάλλου φιλοσόφου, αλλά και ως ένα απάνθισμα φιλοσοφικών ανησυχιών για τη φιλομαθή αναγνώστρια.
* Η κ. Μαγδαληνή Τσεβρένη είναι διδάκτωρ Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας.