ΘΑΝΑΣΗΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πανδημία και περιοριστικά μέτρα
Ο ψυχισμός απέναντι στον θάνατο και στους περιορισμούς του
εκδ. Αρμός, σελ. 197
Μέσω της ένωσης των αντιθέτων προκύπτει μια καινούργια ζωογόνος δύναμη· από την άλλη ο Αλλος φέρνει και ζωή, αλλά και θάνατο.
«Ζούμε σε μια ιδιαίτερα περίεργη εποχή. Με έκπληξη διαπιστώνουμε ότι η πρόοδος έχει συμμαχήσει με τη βαρβαρότητα». Θα μπορούσε αυτή η φράση να έχει ειπωθεί σήμερα, είναι όμως μια φράση που έγραψε ο Σίγκμουντ Φρόιντ στο βιβλίο του «Ο άνδρας Μωυσής και η μονοθεϊστική θρησκεία» το 1938. Γέρος, ασθενής και ταλαιπωρημένος, λίγο πριν εγκαταλείψει οριστικά τη Βιέννη για το Λονδίνο, για να γλιτώσει τη ναζιστική θηριωδία, ο πατέρας της ψυχανάλυσης στρέφεται προς το κοινωνικό, ανοίγοντας ένα διάλογο της ψυχανάλυσης με την ανθρωπολογία και τη φιλοσοφία. Αλλωστε η ψυχανάλυση, παραμένοντας ζωντανή και επίκαιρη, δεν απομονώνει το κοινωνικοϊστορικό γίγνεσθαι από τη μελέτη του ψυχισμού των υποκειμένων, και πασχίζει να ανοίγει τους διαύλους της σκέψης και του διαλόγου προς κάθε ωφέλιμη κατεύθυνση.
Τα τελευταία δύο χρόνια, ο πλανήτης ζει τη φοβερότερη πανδημία του αιώνα. Ο θάνατος ως σκιά και ως πραγματικότητα αγγίζει κάθε πόρτα. Η δοκιμασία της καραντίνας για τους σύγχρονους ανθρώπους είναι μια πρωτόγνωρη εμπειρία. Το ψυχικό διαπλέκεται με το πραγματικό και το κοινωνικό, και από αυτή την άποψη οι μελετητές του μέλλοντος έχουν πολλά να παρατηρήσουν για την αλλαγή που συντελείται στις κοινωνίες τούτη τη στιγμή. Στην πρώτη γραμμή και στην οδό που χάραξε ο Φρόιντ, στο να τολμούν δηλαδή οι ψυχαναλυτές να σκέφτονται πάνω στο κοινωνικό με τα εργαλεία που τους δίνει η ψυχαναλυτική επιστήμη, τάσσεται ο ψυχαναλυτής και ποιητής Θανάσης Χατζόπουλος με το βιβλίο που καταθέτει με τίτλο «Πανδημία και περιοριστικά μέτρα» από τις εκδόσεις Αρμός. Σχεδόν αμέσως ο Χατζόπουλος, με ταχύτατα αντανακλαστικά σκέψης και ανάλυσης, καταθέτει ένα δοκίμιο πάνω στην απειλή του θανάτου, εκκινώντας από την ιστορική αναδρομή των επιδημιών, αλλά δεν σταματά εκεί. Στόχος του δοκιμίου, εν μέσω συνεχιζόμενης πανδημίας και των κινδύνων που φέρνει μαζί της, ορατών και αοράτων, είναι να αναδείξει ψυχαναλυτικά τις όψεις του θανάτου, συμβολικού και πραγματικού. Να μιλήσει για την απειλή και κυρίως την εσωτερίκευση του θανάτου από τους ανθρώπους και πώς αυτή η ψυχική καταγραφή επηρεάζεται από μια εξωτερική μαζική απειλή όπως η πανδημία.
Στα κεφάλαια που περιλαμβάνει το δοκίμιο, αναλύονται ζητήματα όπως το άγχος θανάτου και το άγχος ευνουχισμού, πώς αναπαριστάται ο θάνατος, ο φόβος της κατάρρευσης, πώς βιώνει το παιδί τον θάνατο, η αμφιθυμία του θανάτου, σκέψεις περί θνητότητας, σεξουαλικότητας. Πιο αναλυτικά, στα τελευταία κεφάλαια ο συγγραφέας περνάει από το κοινωνικο-φιλοσοφικό στο πιο εξειδικευμένο ψυχαναλυτικό, που είναι η παρανοειδής σκέψη, τι σημαίνει ο επικίνδυνος άλλος, ιδίως σε καιρούς πανδημίας, αλλά και σκέψεις γύρω από την αλλαγή που υπέστη το ψυχαναλυτικό πλαίσιο με τις τηλεσυνεδρίες, τη νοηματοδότηση της απουσίας του θεραπευτή, και τη νέα σχέση που καλείται να αναπτυχθεί μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ανάμεσα στον θεραπευτή και στον θεραπευόμενο.
Η κίνηση
Είναι πολλά τα σημεία που μπορεί κάποιος να σταθεί στο παρόν δοκίμιο. Κατ’ αρχάς, αυτό που εντυπωσιάζει είναι ότι η σκέψη και η ανάλυση είναι ψύχραιμη και βαθιά παρότι γράφτηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την εκκίνηση της πανδημίας. Συνήθως χρειάζεται χρόνος επώασης για τη σκέψη ανάμεσα στο απειλητικό παρόν και στην ψυχραιμία που δίνει η θέαση όταν παρέλθει το φαινόμενο. Παρ’ όλα αυτά, η πανδημία του κορωνοϊού δείχνει ότι θα συνεχίσει να μας απασχολεί για αρκετά χρόνια ακόμη.
Στέκομαι σε δύο σκέψεις. Η μία σχετίζεται με την ταύτιση του θανάτου με την ετερότητα. Το υποκείμενο αρνείται ασυνείδητα την επώδυνη πραγματικότητα, την έννοια του θανάτου. Είναι κάτι που θέλει να αποπέμψει από τη συνείδηση. Αυτό ισχύει και με την ετερότητα, με ό,τι βιώνεται ως διαφορετικό. Και αυτό μας οδηγεί σε σκέψεις στο πώς βιώνεται ο Αλλος την ίδια στιγμή. Ο Αλλος που νοσεί, ο Αλλος που εμβολιάζεται κ.ο.κ. Από τη μία ο άνθρωπος έχει ανάγκη τον άνθρωπο, μόνο μέσω της ένωσης των αντιθέτων προκύπτει μια καινούργια ζωογόνος δύναμη· από την άλλη ο Αλλος φέρνει και ζωή αλλά και θάνατο. Στην πανδημία το είδαμε χαρακτηριστικά. Ο άνθρωπος φέρει τη ζωή, φέρει και τη νόσο. Αυτό που έχουμε ανάγκη την ίδια στιγμή μάς απειλεί.
Και εκεί συνδέεται η σκέψη με ένα άλλο κεφάλαιο του βιβλίου «Πανδημία και περιοριστικά μέτρα», που αφορά την κίνηση. Ιδίως στις πρώτες καραντίνες οπότε οι άνθρωποι κλείστηκαν στο σπίτι, αρκετοί ήταν αυτοί που στηρίχθηκαν στη γυμναστική ή ακόμη και σε ένα κατοικίδιο για να βγαίνουν από το σπίτι. Υπήρξαν φυσικά και εκείνοι που δυσκολεύονταν να βγουν· το έξω έγινε απειλητικό. Και εκεί έρχεται η σύνδεση της κίνησης με τη σκέψη. Πώς μπορεί να παραχθεί γόνιμη σκέψη στον άνθρωπο εάν το σώμα δεν κινείται; Η κινητικότητα ενεργοποιεί τις ορμές, ξυπνάει το ψυχικό όργανο και φρεσκάρει τη διανοητική εργασία. Ανθρωπος χωρίς κίνηση εισέρχεται σε μια αδράνεια, επικίνδυνη για την ψυχική, διανοητική και σωματική υγεία. Αλλωστε, αυτό είναι που δίνει ευχαρίστηση στον άνθρωπο και όσο περνάνε τα χρόνια, ακόμη και για τους υπέργηρους, είναι απαραίτητο έστω το περπάτημα στον χώρο, ένα κυκλικό συναπάντημα του ανθρώπου που γερνάει και συναντάει το μωρό που ο ίδιος υπήρξε. Σε μια εποχή όπου ξαναβγαίνει στην επιφάνεια η συζήτηση για νέα lockdowns, μιας που η πανδημία δυστυχώς μάς απειλεί ακόμη, η σκέψη του εμβολίου ως μια κίνηση προς τα εμπρός για όσους φοβούνται ακόμη την ετερότητα της επιστημονικής σκέψης, ίσως πρέπει να τεθεί ως δημόσια συζήτηση. Ισως μόνο με αυτό τον τρόπο θα κατανοηθεί ο παρανοϊκός φόβος για τις τομές που φέρνει η επιστήμη και θα απελευθερωθεί ξανά η ζωή (έστω και υπό την απειλή της νόσου) μέσω της σωματικής και ψυχικής κινητικότητας.