Κάπου μέσα στα απέραντα, αγεωγράφητα νερά του συνόλου της ανθρώπινης εκδοτικής εποποιίας, στέκεται μια ομάδα ανθρώπων που επάνδρωσε με ανιδιοτελή και παθιασμένο τρόπο ένα καίριο πόστο: αυτό της εικονογράφησης του παιδικού βιβλίου. Ενήλικοι σκαπανείς του μυστηριακού κόσμου των ανηλίκων, ζωγράφοι ή χαράκτες ακαδημαϊκά καταρτισμένοι σε σχολεία για «μεγάλους», κλήθηκαν κάποια στιγμή να ονειρευτούν και να περιγράψουν έναν κόσμο για «μικρούς».
Επρεπε, για να κάνουν τα βιβλία που θα εικονογραφούσαν επιδραστικά για τους μικρούς αναγνώστες τους, να βουτήξουν στο δικό τους σύμπαν, να κοιτάξουν με τα δικά τους μάτια, αλλά την ίδια στιγμή να λειτουργήσουν με τα εφόδια που πήραν από τον δικό τους, ενήλικο κόσμο. Οσο και αν ήταν όμως σημαντικό το λειτούργημά τους, το όνομά τους είχε μια τάση να παραμένει στην αφάνεια.
Θυμόμαστε τα σχολικά αλφαβητάρια και τα αναγνωστικά της παιδικής μας ηλικίας ή τις περιπέτειες των «Πέντε φίλων» της Ενιντ Μπλάιτον, αλλά δεν ξέρουμε τα ονόματα αυτών που φιλοτέχνησαν τις εικόνες τους. Η ιστορία του παιδικού βιβλίου είναι γεμάτη από εικονογράφους – αφανείς ήρωες.
Τα «Wonder Books»
Μία από τις εκδοτικές σειρές που έχουν αφήσει πίσω τους καταπληκτική εικονογραφία είναι αυτή των «Wonder Books» του εκδοτικού Ward, Lock & Co, λονδρέζικου οίκου που ιδρύθηκε το 1854. Αυτά τα πολυτελή εκπαιδευτικά βιβλία τυπώθηκαν από τις αρχές έως τα τέλη του 20ού αιώνα (1905-1981), φτάνοντας σ’ ένα απόγειο κατά τη δεκαετία του ’50. Εξερευνώντας τα, μαθαίνουμε (με αρκετό και επίμονο ψάξιμο) έναν αφανή Καναδό ζωγράφο, τον Galbraith O’Leary, που άφησε πίσω του μεγάλο έργο στις παιδικές εκδόσεις. Αρκεί να δούμε τη δουλειά του στο «The Wonder Book of Science» (1954) ή το «British Trains» (1958, εκδ. Juvenile Productions), για να καταλάβουμε το αμίμητο ταλέντο του να δημιουργεί συναρπαστικές εικόνες με εκπαιδευτικό δυναμικό. Κοιτώντας κανείς τα τρένα που ζωγραφίζει ο O’Leary στο «British Trains», νομίζει στ’ αλήθεια πως αυτά είναι ολοζώντανοι ήρωες, περήφανα σύμβολα της ακμάζουσας μεταπολεμικής Αγγλίας.
Εναν κρυμμένο θησαυρό από άγνωστους εικονογράφους βρίσκουμε και σε μια άλλη δημοφιλή βρετανική σειρά παιδικών εκδόσεων, τους ετήσιους τόμους του οίκου Collins, σπουδαίας σκοτσέζικης εκδοτικής εταιρείας που ιδρύθηκε στη Γλασκώβη δύο αιώνες πριν. Οι ετήσιες εκδόσεις τους για τη βρετανική νεολαία («Annuals») ήταν ένα σταθερό εκδοτικό γεγονός των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς από τις αρχές του ’40 έως τα τέλη του ’60. Πολυτελείς εκδόσεις μεγάλου σχετικά μεγέθους, με περιεχόμενο γενικού ενδιαφέροντος (ιστορίες, γελοιογραφίες, ποιήματα, παιχνίδια και παζλ) αποτελούν κι αυτές –όπως και αυτές της σειράς Wonder Books– καθρέφτη της βρετανικής κοινωνίας της εποχής. (Δεν μπορεί να μην παρατηρήσει κανείς την εστίαση που γίνεται σε θέματα πατριωτικού ενδιαφέροντος κατά την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως π.χ. τα ηρωικά πολεμικά αεροπλάνα της Βρετανίας). Είναι σε έναν από τους τόμους αυτούς που μαθαίνουμε άλλο έναν αφανή ήρωα της άγνωστης ιστορίας του παιδικού βιβλίου. Συγκεκριμένα στο «Collins Annual» του 1942, βλέπουμε στο εξώφυλλο μια εκπληκτική εικόνα που δεν μοιάζει απόλυτα «βρετανική», παραπέμποντας στον μοντερνισμό της κεντρικής Ευρώπης. Υπογράφεται αινιγματικά με το όνομα «Klara». Επειτα από αρκετή αναζήτηση προκύπτει πως πρόκειται για μια Ουγγαρέζα ζωγράφο και γραφίστρια, που στη διάρκεια του μεσοπολέμου μετανάστευσε στην Αγγλία και απέκτησε το όνομα Klara Biller. Εκτοτε εικονογράφησε μεγάλο αριθμό βρετανικών παιδικών εκδόσεων, βιβλίων και περιοδικών.
«Το παιδικό βιβλίο είναι αποτυχημένο αν δεν το διαβάζει με απόλαυση ο μεγάλος», πίστευαν ο Γιάννης Κεφαλληνός και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου.
Αναφέραμε όμως πριν και τα βιβλία της Ενιντ Μπλάιτον, που έγινε γνωστή σε όλο τον κόσμο (και φυσικά και στην Ελλάδα) και που είχε για χρόνια στο πλευρό της μια αφανή συνεργάτιδα, την Εϊλίν Σόπερ, εικονογράφο που συνέβαλε καθοριστικά στη συναρπαστική ατμόσφαιρα των βιβλίων της σειράς των «Πέντε φίλων» («Famous Five»). Η Σόπερ φιλοτέχνησε όλα τα βιβλία της σειράς (στο σύνολό τους είκοσι ένα) από το 1942 έως το 1963. Κοιτώντας τη δουλειά της, αναρωτιέται κανείς πώς ένας ενήλικος μπορεί να αποδώσει τόσο εύστοχα τον κόσμο μαγείας και μυστηρίου που βιώνουν τα παιδιά στις εξερευνήσεις και τις περιπέτειές τους.
«Το παγώνι»
Υπήρξαν όμως και στην Ελλάδα οι άγνωστοι ήρωες του παιδικού βιβλίου. Ερχεται απευθείας στον νου ο αστρονομικού διαμετρήματος χαράκτης Γιάννης Κεφαλληνός και το εμβληματικό βιβλίο «Το παγώνι» (1946), που δημιούργησε σε συνεργασία με τον συγγραφέα Ζαχαρία Παπαντωνίου. Είναι και ο Κώστας Γραμματόπουλος, μαθητής του Κεφαλληνού, που έφτιαξε τις εικόνες για το Αλφαβητάρι της πρώτης δημοτικού, που τυπώθηκε το ’55 και έμεινε στα σχολεία είκοσι χρόνια. Οι χαρακτήρες της «Λόλας» και του «Μίμη», που δημιούργησε με τη φοβερή του τέχνη, έχουν γίνει κάτι σαν λαϊκοί ήρωες, ήρωες πιο γνωστοί κι από τον ίδιο τον δημιουργό τους.
Και είναι κι ένας άλλος μεγάλος Ελληνας εικονογράφος που έμεινε σχετικά άγνωστος – ο Ευάγγελος Σπυρίδωνος. Οποιος θυμάται το πρωτοποριακά διαδραστικό βιβλίο – παιχνίδι «Γελάτε 8.192 φορές» (εκδ. Αστήρ, 1951), που με το ευρηματικό κοπτικό του μπορούσες να συνδυάσεις το κεφάλι, το σώμα και τα πόδια από 32 διαφορετικούς χαρακτήρες για να δημιουργήσεις… 8.192 αστείους συνδυασμούς, θα θυμάται σίγουρα και τις εικονογραφήσεις του. Αυτές είχαν την υπογραφή «Ε. Σπυρίδωνος» – μια σεμνή υπογραφή που βρίσκουμε σε πολλά άλλα βιβλία-μνημεία της εγχώριας παιδικής βιβλιοθήκης.
Αλλά, πέρα από τα αλφαβητάρια του Γραμματόπουλου, είναι κι άλλα σχολικά εγχειρίδια του Οργανισμού Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, κυρίως αναγνωστικά του Δημοτικού, που ήταν εικονογραφημένα από τα χέρια αείμνηστων, μεγάλων Ελλήνων χαρακτών και ζωγράφων, όπως ο Αλέξανδρος Αλεξανδράκης, ο Κώστας Θετταλός, ο Αγήνωρ Αστεριάδης ή ο Γιώργος Μανουσάκης. Μέσα στα χρόνια, αυτά έγιναν μικρά, άγνωστα αριστουργήματα της σχολικής μας καθημερινότητας και της πρόσφατης καλλιτεχνικής μας ιστορίας. Και ίσως αναρωτιέται κανείς, γιατί, από την Αγγλία έως την Ελλάδα, δόθηκε κάποτε τόσο βάρος, τόση σημασία στην εικόνα των παιδικών εκδόσεων;
Ο Γιάννης Κεφαλληνός και ο Ζάχος Παπαντωνίου, στον κολοφώνα του «Παγωνιού», λένε με απόλυτη σιγουριά: «Το παιδικό βιβλίο είναι αποτυχημένο αν δεν το διαβάζει με απόλαυση ο μεγάλος».