ΑΔΕΛΦΗ ΜΟΝΙΚΑ
Ερνστ Τέοντορ Αμαντέους Χόφμαν
μτφρ.: Δήμητρα Φοινικοπούλου
επίμετρο: Εύη Μαυρομμάτη
εκδ. Ροές, σελ. 254
Φουστάνια ανεβαίνουν αποκαλύπτοντας, μεσοφόρια παρασύρονται ξεγυμνώνοντας, «κεντριά» του έρωτα ζητούν εκτόνωση. Αντρες φιλήδονοι, βίαιοι και αποφασισμένοι, διαβολικές μοναχές και ιππότες με λαμπερές στολές, παθιασμένοι Γάλλοι και νηφάλιοι Γερμανοί, γυναίκες αποφασισμένες για την απόλαυση μετέχουν σ’ αυτό το ξέφρενο συναπάντημα του πόνου, της ηδονής, της πειθαρχίας, της τιμωρίας, της εξιλέωσης. Δεν έχει καμιά σημασία αν ο Χόφμαν είναι πράγματι ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, άποψη που τελικά κυριάρχησε, αφού η πατρότητα του έργου αναζητήθηκε πολλές φορές και από πολλούς, καθώς εκδόθηκε ανώνυμα το 1815 στο Πόζναν. Εκείνο που παραμένει είναι το πλέον πρωτότυπο, αντισυμβατικό, αναγεννησιακό κείμενο του κατ’ εξοχήν εκπροσώπου του Ρομαντισμού. Η «Αδελφή Μόνικα» είναι οι περιπέτειες μιας μοναχής. Θρυλείται ότι το χειρόγραφο βρέθηκε κρυμμένο σε μια γυναικεία μονή και περιγράφει τη σχέση των γονιών της Αμαλίας, μετέπειτα Αδελφής Μόνικα, τόσο εξωφρενική και απίστευτη χάρη στις άκρατα ελευθεριάζουσες απόψεις του πατέρα της, ενώ ιστορίες εκμαυλισμού και αποπλάνησης, εξομολογήσεις και εκστατικοί μονόλογοι των πρωταγωνιστών συμπληρώνουν το κάδρο του παραλόγου. Το φυσικό και το υπερφυσικό, η πραγματικότητα και τα όνειρα, οι επιθυμίες και οι φαντασιώσεις, τα καλά και τα κακά πνεύματα συναντώνται σε μια αφήγηση παροξυσμού της χαράς και της μαγείας, του άξεστου και της αθλιότητας, του φόβου και της απόλαυσης. Τα σκηνικά εναλλάσσονται, από τα δάση της Βοημίας στην Ιταλία και από πάρκα και πύργους σε γοτθικούς ναούς και μοναστήρια, από μεγαλοπρεπείς γαλλικές επαύλεις σε ελβετικά κέντρα υγείας. Οι άντρες ανήκουν στον στρατό, στον κλήρο, στην αριστοκρατία. Χαρακτηρίζονται από ένα κράμα μισογυνισμού και σεξουαλικής ανικανότητας, βίας και παρορμητικότητας. Οι γυναίκες είναι πλασμένες για την ηδονή, διαιωνίζουν όσα έζησαν αναπαράγοντάς τα ακόμη και εις βάρος των παιδιών τους, υπόκεινται κακοποιήσεις που μοιάζει να τις αποδέχονται ως φυσιολογικές. Κι ενώ φαίνεται ότι αυτό το ηδονικό σύμπλεγμα, αυτό το χάος γυμνών κορμιών, αυτή η απόλυτη ασυναρτησία περιστατικών, αφηγήσεων και αναμνήσεων δεν έχει τέλος μα ούτε και νόημα πια, στο σημείο ακριβώς που γελάς ειρωνικά λόγω του ύφους, της υπερβολής, των εξωφρενικών περιγραφών, εκεί που οι επαναλήψεις δεν συγκρατούν πια την αρχική έκπληξη, την περιέργεια, το ενδιαφέρον, η αφήγηση κάνει μια μεγάλη στροφή. Περνάει στον κόσμο της φιλοσοφίας θέτοντας τα ζητήματα της ηθικής και της απόλαυσης, της νοημοσύνης και της ευφυΐας, μα και των συναισθημάτων και της ευαισθησίας.
Το μαρτύριο
Την τομή επιχειρεί η Αμαλία, η Αδελφή Μόνικα. Κακοποιημένη από τη μητέρα της και με τον φόβο να της δοθεί ένας ανίκανος σύζυγος σαν τον πατέρα της, διαλέγει την απόσυρση σε μοναστήρι. Προσπαθεί να υπάρξει στην απομόνωση «υγιής σώματι και πνεύματι, απ’ αυτόν τον κακό και σκληρό κόσμο». Δεν μπορεί να υπάρξει υγιής όμως. Με στρεβλωμένη τη σεξουαλικότητα, με ενοχές και συμπλέγματα, την καταδιώκει ως μαρτύριο η όποια απόλαυση. Κανείς που σέρνει μέσα του οδυνηρές σωματικά και ψυχικά εμπειρίες που τον στοιχειώνουν δεν μπορεί τόσο εύκολα να απαλλαγεί από αυτές, είναι μέσα του και υπάρχουν, τον ορίζουν βαθιά και απειλητικά, είτε ζει στον κόσμο είτε αποσύρεται μονάζοντας. Αντίστιξη της Αμαλίας είναι η Αυρηλία. Μοναχή από απόφαση αφιέρωσης στον Θεό, σε πλήρη αντίφαση με τον ίδιο της τον εαυτό, επιδίδεται σε έτερο/ομόφυλες περιπτύξεις, θεωρεί λυτρωτική για το σώμα και την ψυχή τη σωματική τιμωρία και ισχυρίζεται ότι ο πόνος μάς μαθαίνει τα όριά μας.
Ο κυρίαρχος στη διήγηση πόνος. Ο αβάσταχτος, τιμωρητικός, ηδονικός σωματικός πόνος. Αυτός που γεννά και συντηρεί την κτηνώδη φύση του ανθρώπου, που βυθίζει στο απάνθρωπο, στο απεχθές. Και η στρέβλωση της σαρκικής επαφής. Η ένωση που υποκλίνεται στη ζωή και τη γεννά, γίνεται μηχανική, βίαιη, τυχαία, απελπιστική. Παρά τα κύματα διαφθοράς και ακρότητας, την έλλειψη αισθημάτων και ορίων, όλον αυτόν τον ανέμελα άρρωστο κόσμο που ο Χόφμαν υποστηρίζει μπροστά μας, μπορεί κανείς να διακρίνει πως όσο χαμηλά κι αν έχει αφεθεί να πέσει κάποιος, είναι πάντα ικανός να «εξυψωθεί σε δυσθεώρητα ύψη, αρκεί να επιστρατεύσει τη μαγεία της φαντασίας του, τη συναίσθηση της ορατής ή αόρατης θείας παρουσίας τόσο στη Φύση όσο και στον άνθρωπο, καθώς και την αρετή, τη δικαιοφροσύνη και το αίσθημα του καθήκοντος!».
Τη μαγεία της φαντασίας που ο Χόφμαν μας προτείνει ως ελιξήριο ήθους και την ψηλαφούμε σε τούτο το έργο, μας τη χάρισε ο ίδιος ένα χρόνο μετά, με τον «Καρυοθραύστη» του, την ιστορία που βάσισε ο Τσαϊκόφσκι το ομώνυμο έργο του.
