HANNAH ARENDT
Ανθρωποι σε χρόνους ζοφερούς
μτφρ.: ∆ημήτρης Ψυχογιός
εκδ. Επίκεντρο, σελ. 390
«Οτι ακόμα και στους πιο ζοφερούς καιρούς δικαιούμαστε να ελπίζουμε ότι θα φωτίσει, και ότι ο φωτισμός δεν θα έρθει από θεωρίες και έννοιες, αλλά μάλλον από το αβέβαιο, τρεμάμενο και συχνά αδύναμο φως που κάποιοι άνδρες και γυναίκες με τη ζωή τους και το έργο τους θα ανάψουν κάτω από οποιεσδήποτε περιστάσεις και θα φωτίσουν το διάστημα του χρόνου που τους δόθηκε πάνω στη γη – αυτή η πεποίθηση είναι το άρρητο φόντο πάνω στο οποίο ζωγραφίστηκαν αυτά τα πορτρέτα. Μάτια συνηθισμένα στο σκοτάδι σαν τα δικά μας, δύσκολα μπορούν να κρίνουν αν το φως αυτών των ανθρώπων ήταν φως κεριού ή ήλιου λαμπρού. Αλλά αυτή η αντικειμενική εκτίμηση μου φαίνεται δευτερεύουσας σημασίας, ας την αφήσουμε για τους απογόνους μας».
Πώς συμπεριφέρεται κανείς σε σκοτεινούς καιρούς; Αποσύρεται; Συμμετέχει και αγωνίζεται;
Αυτή είναι η τελευταία παράγραφος της εισαγωγής που υπογράφει η Χάνα Αρεντ τον Ιανουάριο του 1968 για τη συλλογή των κειμένων που έγραψε σε διαφορετικό χρόνο και με διαφορετική αφορμή για τους Βάλτερ Μπένγιαμιν, Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ρόζα Λούξεμπουργκ, Χέρμαν Μπροχ, Καρλ Γιάσπερς, Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄, Ισάκ Ντίνεσεν (Κάρεν Μπλίξεν), Βαλντεμάρ Γκουριάν, Ράνταλ Τζάρελ, Γκότχολντ Εφραίμ Λέσινγκ. Διαφορετικού πεδίου διανοητές, φιλόσοφοι, συγγραφείς – ακόμα κι ένας ιερέας, μας παραδίδονται υπό το πρίσμα της Αρεντ ως άνθρωποι σε ζοφερούς καιρούς. Κοινούς για τους πολλούς σε συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο και πλαίσιο, ή και προσωπικούς όπως έχει το δικαίωμα ο αναγνώστης να συμπεράνει και έτσι να διαβάσει με το ανάλογο ενδιαφέρον προσπαθώντας να νοηματοδοτήσει μια προσωπική καθημερινότητα αλλά και τη θέση του στον κόσμο – επικεντρώνοντας, ίσως, σε ερωτήματα όπως: Πώς συμπεριφέρεται κανείς σε σκοτεινούς καιρούς; Αποσύρεται και χρησιμοποιεί τον περιορισμένο χρόνο και τις ενέργειές του για άλλα θέματα; Συμμετέχει και αγωνίζεται; Σε ποιο βαθμό και μέχρι ποιού σημείου; Πότε και κάτω από ποιες προϋποθέσεις η ιστορική συνθήκη αναδεικνύεται ο πιο δυνατός παράγων για μια συνειδητή επιλογή του ατόμου, υπαγορεύοντας τη στάση του – για καλό ή για κακό; Ή ακόμα, μπορεί η ιστορική συνθήκη στους νεότερους χρόνους να εξαλείψει την ατομική βούληση, τη συνείδηση, αφήνοντας τον άνθρωπο έρμαιο αλλότριων βουλήσεων που του υπαγορεύονται από ένα φαύλο σύστημα; Ερωτήματα που μπορεί να θέσει κάποιος στον εαυτό του ό,τι και να διαβάσει από το έργο της Χάνα Αρεντ που, αν και απορριπτική απέναντι σε οποιονδήποτε σκεφτόταν να αναβαθμίσει τα ιδιωτικά προβλήματα παραλληλίζοντάς τα με τα βάσανα της ιστορίας ή αλλιώς με τα βάσανα που προκύπτουν από τους ζοφερούς καιρούς της, ωστόσο εμφατικά υπερασπιζόταν το συγκεκριμένο και το εμπειρικό.
Από το συγκεκριμένο και εμπειρικό της ζωής της, εξάλλου, προέκυψε σχεδόν το σύνολο του έργου της: «Η ανθρώπινη κατάσταση», «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ», «Για την επανάσταση», «Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού» κ.ά. Γεννημένη το 1906 κοντά στο Αννόβερο και με καταγωγή από διαπρεπή εβραϊκή οικογένεια της Καινιξβέργης, φοιτήτρια του Χάιντεγκερ, του Χούσερλ και του Καρλ Γιάσπερς (που περιλαμβάνεται στη συλλογή), αναγκάζεται το 1933 με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, να φύγει παράνομα από τη Γερμανία και να καταφύγει, πρόσφυγας χωρίς χαρτιά και χωρίς ιθαγένεια, στη Γαλλία. Με την ήττα της Γαλλίας το 1940, φυλακίζεται μαζί με άλλους Γερμανούς Εβραίους στο στρατόπεδο Gurs από όπου δραπετεύει για να βρεθεί, μαζί με τη μητέρα της και τον σύζυγό της Χάινριχ Μπλίχερ, στην Αμερική μέσω Ισπανίας – Πορτογαλίας. Μέσα από τα μονοπάτια των Πυρηναίων που πέρασαν και η Αλμα Μάλερ με τον σύζυγό της συγγραφέα Φραντς Βέρφελ και δεν άντεξε να περάσει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν επιλέγοντας να αφήσει εκεί την τελευταία του πνοή.
Τέκνο, λοιπόν, αδιαμφισβήτητα ζοφερών καιρών η ίδια, εντοπίζει (ή αρέσκεται να…;) με κάθε ευκαιρία –όπως και στον πρόλογό της– την αδυναμία των ιδεών και εννοιών απέναντι στην ανθρώπινη κατάσταση έτσι όπως αυτή μπορεί να διαμορφωθεί σε ζοφερούς καιρούς.
Ο τρόπος που αντιμετωπίζει τους «Ανθρώπους» της, συνδημιουργείται από την πολυμάθεια, τη στιβαρή φιλοσοφική κατάρτιση, τη γνώση της για το έργο τους, τη σχέση της με αυτούς (προσωπική σχεδόν με τους μισούς), αλλά και τη δύναμη της αφήγησης, κεφάλαιο υψηλά τοποθετημένο στο αξιακό της σύστημα: «Καμιά φιλοσοφία, καμιά ανάλυση, κανένας αφορισμός, όσο βαθιά κι αν είναι, δεν μπορούν να συγκριθούν σε ένταση και πλούτο νοήματος με την καλά δομημένη αφήγηση», γράφει στο κείμενο για τον Λέσινγκ. Κείμενο που έδωσε τον τίτλο του βιβλίου και είναι η ομιλία της στην τελετή όπου της απονεμήθηκε το Βραβείο Λέσινγκ από την Ελεύθερη Πόλη του Αμβούργου. Δεν είναι να απορεί κανείς που υπηρέτησε με το δικό της συγκεκριμένο τρόπο και τη δημοσιογραφία – το βιβλίο της για τον Αϊχμαν γράφτηκε μετά το ρεπορτάζ για τη δίκη του που είχε αναλάβει για λογαριασμό του περιοδικού New Yorker, αλλά ούτε και για το γεγονός ότι ο τίτλος της «δημοσιογράφου» της απονέμεται, συχνά και υποτιμητικά, από επικριτές της ακόμα και σήμερα: «Στην πραγματικότητα θα ήταν εξαιρετικά απίθανο να μιλάμε ακόμα σήμερα για την Αρεντ αν δεν είχε πετάξει στην Ιερουσαλήμ για να κάνει ρεπορτάζ για τη δίκη του Αδόλφου Αϊχμαν για το New Yorker». Από την άλλη, τα γραπτά, οι απόψεις της και οι θέσεις της επιστρατεύονται ακόμα σήμερα για να ερμηνευθούν κατά το δοκούν ζοφεροί καιροί – μήπως πάντα η ανθρωπότητα δεν έχει λόγους να πιστεύει ότι ζει σε ζοφερούς καιρούς; Αμερικανοί –κυρίως– δημοσιογράφοι τη χρησιμοποίησαν για να ερμηνεύσουν το φαινόμενο Τραμπ –κατά κύριο λόγο με αποσπάσματα από το «Ελευθερία, αλήθεια και πολιτική» και το «Οι ρίζες του ολοκληρωτισμού»– και άλλοι για να αμφισβητήσουν τα επιχειρήματα που προέκυπταν από αυτή τη χρήση. Οπως σημειώνει η Ρεβέκκα Πανόβκα στο Χάρπερς (harpers.org) αναφέροντας το σχόλιο του μελετητή Σάμιουελ Μουν, η Αρεντ ήταν «η πιο χρησιμοποιημένη και κακοποιημένη φιλοσοφική πηγή για την ερμηνεία της προεδρίας του Τραμπ».
Αλλά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και για την ίδια την Αρεντ τα λόγια της από τον πρόλογο στους «Ανθρώπους» της: Μάτια συνηθισμένα στο σκοτάδι σαν τα δικά μας, δύσκολα μπορούν να κρίνουν αν το φως αυτών των ανθρώπων ήταν φως κεριού ή ήλιου λαμπρού. Ή παίρνοντας τα λόγια του Νάθαν του Σοφού από τον Λέσινγκ –όπως τα αναφέρει ο Δημήτρης Ψυχογιός στην εξαιρετική μετάφραση και εισαγωγή της συγκεκριμένης έκδοσης–, να πούμε ότι για την Αρεντ: Η δίκη εκκρεμεί ακόμη.
