Πώς θα διασωθεί η φιλελεύθερη δημοκρατία; Τι ρόλο μπορεί να παίξει η τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) στον σχεδιασμό μιας ανανεωμένης φιλοσοφίας διακυβέρνησης; Ο Γιώργος Ζαρκαδάκης στο βιβλίο του «Cyber Republic, Reinventing democracy in the age of intelligent machines» (MIT Press, 2020) επιχειρεί να σκιαγραφήσει ένα τολμηρό πλαίσιο μιας τεχνολογικά αναβαθμισμένης πολιτείας και κάνει μια πρώτη απόπειρα να συνθέσει έναν οδηγό για το μέλλον της δημοκρατίας. «Η τεχνολογία προχωράει γρήγορα και αναπόφευκτα τα μοντέλα της διακυβέρνησής μας πρέπει να εξελιχθούν», επισημαίνει και συνεχίζει: «Ο άνθρωπος από την αρχή του είδους χρησιμοποιούσε την τεχνολογία για να βελτιώσει τη ζωή του. Ως ένα είδος που έχει λίγα εφόδια επάνω του, προεκτείνει τις δυνατότητές του μέσα από την τεχνολογία. Σαφέστατα, η τεχνολογία θα μας δώσει τις λύσεις, αλλά μια τεχνολογία που θα εμπνέεται από αρχές ανθρωπισμού και κάποιες αξίες που πρέπει να τις συζητήσουμε».
– Ποιος είναι ο κύριος λόγος πίσω από τη συγγραφή του νέου σας βιβλίου;
– Στο προηγούμενο βιβλίο μου θέλησα να αποκωδικοποιήσω τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ΤΝ ως τεχνολογία και τον τρόπο με τον οποίο μιλάμε για την ΤΝ. Να δω τους φόβους και τις ελπίδες που έχουμε για την ΤΝ. Στο νέο βιβλίο λέω ότι η ΤΝ μάς θέτει προ τεραστίων διλημμάτων όσον αφορά το μέλλον της φιλελεύθερης κοινωνίας, του πολιτικού μας συστήματος. Κι αυτό το κάνει με τρεις τρόπους: αλλάζει θεμελιωδώς την ιδέα που έχουμε για την εργασία, διαβρώνει όλους τους σημαντικούς κοινωνικούς θεσμούς της φιλελεύθερης κοινωνίας και εντείνει έναν παγκόσμιο ανταγωνισμό ισχύος.
Η τεχνητή νοημοσύνη διαβρώνει τους σημαντικούς κοινωνικούς θεσμούς της φιλελεύ- θερης κοινωνίας και εντείνει τον παγκόσμιο ανταγωνισμό ισχύος.
– Μιλάτε έντονα για τη διάσωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τι σας προβληματίζει;
– Βρισκόμαστε σε ιστορική καμπή. Ο κόσμος αλλάζει. Οπως άλλαξε με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Τελείωσε αυτή η περίοδος της διεθνούς συνεργασίας, της κυριαρχίας της Δύσης, έχουμε περάσει σε μιαν άλλη εποχή της ανθρωπότητας. Είναι μια εποχή αστάθειας, ανταγωνισμού και έλλειψης ασφάλειας. Βλέπουμε, για παράδειγμα, τη Ρωσία, την Κίνα, την Τουρκία να αμφισβητούν το διεθνές status quo. Γιατί είναι σημαντικό να σώσουμε αυτό που λέγεται φιλελεύθερη δημοκρατία; Οταν οι ανθρώπινες κοινωνίες γίνονται πολύπλοκες, αρχίζει να γίνεται έντονο το ερώτημα του πώς να κυβερνηθούμε. Ενα ερώτημα με ιστορία 10.000 χρόνων. Στη διάρκεια αυτών των χρόνων έγιναν πολλά πειράματα. Το δικό μου συμπέρασμα αφορά στο πώς θα επιτευχθεί η ισορροπία ανάμεσα στη συλλογική λήψη αποφάσεων και στα δικαιώματα που έχουμε μέσα σ’ αυτή την κοινωνία. Στο αυταρχικό καθεστώς έχεις μηδέν δικαιώματα και οι συλλογικές αποφάσεις παίρνονται από έναν άνθρωπο. Σε μια πεφωτισμένη δικτατορία έχεις μερικά δικαιώματα, αλλά δεν έχεις κανέναν λόγο στην πολιτική. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ένα πολύ εύθραυστο πολίτευμα. Αυτό όμως είναι και το πλεονέκτημά του. Υπάρχει μεγάλη καινοτομία στον τρόπο με τον οποίο η φιλελεύθερη δημοκρατία αντιμετωπίζει τις προκλήσεις που δέχεται, γιατί περιέχει πολυφωνία. Το μειονέκτημα είναι ότι επειδή όλοι νομίζουν ότι έχουν κάτι να προτείνουν, η λήψη αποφάσεων παίρνει πολύ χρόνο. Το άλλο μειονέκτημα είναι ότι τα πράγματα μπορεί να μην πάνε προς τα εκεί που θέλεις. Το πλεονέκτημα των αυταρχικών καθεστώτων είναι ότι λαμβάνονται γρήγορα οι αποφάσεις, αλλά έπειτα από λίγο η πληροφορία δεν κυκλοφορεί προς τα πάνω εύκολα, κι αυτό σημαίνει –αυτό μας δείχνει η Ιστορία– ότι θα αντιμετωπίσουν μια καταστροφική κρίση. Ολα τα αυταρχικά καθεστώτα κάποια στιγμή καταστρέφονται. Πρέπει να διασώσουμε το καθεστώς της φιλελεύθερης δημοκρατίας γιατί έχει βρει μια ισορροπία ανάμεσα στη δημοκρατία και τα δικαιώματα που προστατεύονται από τον νόμο. Η φιλελεύθερη δημοκρατία δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου όλοι μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι.
– Ποια είναι τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζει η δημοκρατία σήμερα;
– Το πρώτο πρόβλημα είναι η υποχώρηση της εμπιστοσύνης, ειδικά στους νέους. Βλέπουμε επίσης τα απολυταρχικά καθεστώτα να αυξάνονται. Το δεύτερο πρόβλημα είναι η έλλειψη της ελπίδας. Εχει διαρραγεί το κοινωνικό συμβόλαιο, που λέει ότι όλοι θα έχουμε ίσες ευκαιρίες. Και το τρίτο είναι η διάρρηξη των κοινών αρχών και αξιών. Πρέπει να συνεννοηθούμε, πρέπει να υπάρξει μεταξύ μας εμπιστοσύνη, πρέπει να έχουμε ένα κοινό σύστημα αξιών, ένα συναίσθημα να μας συνδέει, ανεξάρτητα από το αν έχουμε αντίθετες πολιτικές πεποιθήσεις. Κι αυτό είναι υπό απειλή σήμερα. Υπάρχει ο ρόλος των social media, των θεωριών συνωμοσίας, της πόλωσης. Στο βιβλίο μου ερευνώ πώς η τεχνολογία επιδρά σ’ αυτά τα τρία προβλήματα και σκέφτομαι τρόπους με τους οποίους η τεχνολογία θα μπορούσε να βοηθήσει να ξανασκεφτούμε τη δημοκρατία, να χτίσουμε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη, να φτιάξουμε ένα καινούργιο κοινωνικό συμβόλαιο και να δημιουργήσουμε μια καλύτερη κοινωνική συνοχή.
Θα πρέπει να υπάρχει ένα υπερσύστημα, άνθρωποι και μηχανές μαζί
– Εκτός των άλλων, έχετε πολύ συγκεκριμένες ιδέες και προτάσεις για τον κόσμο της οικονομίας και της εργασίας στο βιβλίο σας.
– Ναι, κι εδώ πρέπει να σκεφτόμαστε τους στόχους μας. Στη βάση της οικονομίας είναι η ιδέα της εταιρείας. Μέχρι τώρα αυτό που ενέπνεε τον σκοπό των ιδιωτικών εταιρειών ήταν το κέρδος. Σαφέστατα πρέπει να υπάρχει το κέρδος στις εταιρείες. Το κέρδος, όμως, ως αποκλειστικός και μόνος στόχος των εταιρειών δημιουργεί μεγάλο πρόβλημα για το μέλλον. Επειδή αυτές οι εταιρείες στο μέλλον θα είναι ψηφιακές, θα βασίζονται σε δεδομένα και αλγορίθμους, θα αυτοματοποιούνται, θα χρησιμοποιούν ολοένα και λιγότερους ανθρώπους. Οι εταιρείες στο μέλλον θα δημιουργούν αξία με πολύ λιγότερους ανθρώπους, δείτε τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες του σήμερα για να καταλάβετε. Αυτό ακυρώνει το κοινωνικό συμβόλαιο στο οποίο βασιζόμαστε. Με λίγα λόγια, δεν θα υπάρχει δουλειά. Θα πρέπει, λοιπόν, να θέσουμε στις ιδιωτικές εταιρείες και άλλους στόχους και αξίες. Στόχους για το περιβάλλον, την κοινωνική υπευθυνότητα κ.λπ. Η ιδέα του συνεταιρισμού είναι μια πολύ καλή ιδέα που πρέπει να εξετάσουμε για την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Εχει τους παραδοσιακούς σκοπούς του κέρδους, αλλά και διασπορά της ιδιοκτησίας σ’ αυτούς που παράγουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες, αλλά και στους πελάτες ακόμα, σε όσους έχουν συμφέρον. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια Uber που δεν ανήκει μόνο στους μετόχους της, αλλά και στους οδηγούς και στους χρήστες της υπηρεσίας. Το blockchain είναι μια τεχνολογία που μπορεί να μας βοηθήσει να φτιάξουμε πολύ εύκολα τέτοιες εταιρείες, γιατί μπορείς έτσι πανεύκολα να καταμερίσεις την ιδιοκτησία σε πολύ μικρά μέρη και να τη διασπείρεις πολύ. Θεωρώ ότι αυτή η τεχνολογία είναι πολύ σημαντική για τη δημιουργία αυτού του καινούργιου κοινωνικού συμβολαίου. Μπορούμε να σκεφτούμε νέα μοντέλα εταιρειών και δημιουργία νέας αξίας, η οποία δεν κατευθύνεται στα χέρια των λίγων. Θεωρώ ότι έτσι πρέπει να γίνει ο εκδημοκρατισμός της οικονομίας της Τ.Ν. Στο βιβλίο περιγράφω μερικές από αυτές τις ιδέες που έχω σχετικά, καθώς και υπαρκτά παραδείγματα.
– Υπάρχει κάτι το αναπόφευκτο στην Τ.Ν. και στην τεχνολογία γενικότερα;
Η Τ.Ν. ξεκίνησε με την ιδέα ότι τα συστήματα πρέπει να είναι αυτόνομα, δηλαδή η μηχανή πρέπει να αντικαταστήσει, και κάποια στιγμή ίσως και να γίνει καλύτερη από τον άνθρωπο. Αυτή η βασική ιδέα της αυτονομίας ήταν από την αρχή έως σήμερα κυρίαρχη στην Τ.Ν. Αυτή η κυρίαρχη ιδέα σημαίνει ένα μόνο πράγμα, ότι καθώς θα επενδύουμε χρήματα και ταλέντο για να βελτιώνουμε αυτή την τεχνολογία, αυτό μας οδηγεί στο «αναπόφευκτο», που είναι ότι κάποια στιγμή τα συστήματα Τ.Ν. θα είναι καλύτερα από εμάς. Και τότε θα ανταγωνιζόμαστε εμείς οι ίδιοι τα συστήματα της Τ.Ν. Δηλαδή ο άνθρωπος από την αρχή της Τ.Ν. τέθηκε σε ανταγωνισμό με την Τ.Ν. Αυτό είναι το αναπόφευκτο. Στο βιβλίο μου θεωρώ ότι αυτό πρέπει να το σταματήσουμε. Για παράδειγμα, πρέπει να εμποδίσουμε την ανάπτυξη των αυτόνομων οπλικών συστημάτων, με τον ίδιο τρόπο που σταματάμε τα βιολογικά και τα χημικά όπλα. Κι αν το κάνουμε αυτό μάς δίνεται μια ευκαιρία να ξανασκεφτούμε την ιδέα της αυτονομίας στην Τ.Ν. Για εμένα τα συστήματα δεν πρέπει να είναι αυτόνομα, θα πρέπει να συνεργάζονται με τους ανθρώπους. Θα πρέπει να υπάρχει ένα υπερσύστημα, άνθρωποι και μηχανές μαζί. Οι στόχοι αυτού του υπερσυστήματος πρέπει να είναι ανθρώπινοι, και όχι στόχοι της μηχανής.
– Πώς βλέπετε τη χώρα μας μέσα σ’ αυτόν τον μεγάλο μετασχηματισμό;
– Χαίρομαι που, επιτέλους, κάτι γίνεται στην Ελλάδα, ο συγκεκριμένος άνθρωπος που βρίσκεται αυτή τη στιγμή στο υπουργείο, ο κ. Πιερρακάκης, θεωρώ ότι είναι πάρα πολύ καλός. Είμαστε πολύ τυχεροί που βρήκαμε έναν τέτοιο άνθρωπο. Κάνει φοβερή δουλειά, αυτός και η ομάδα του. Το σχέδιό του είναι σωστό. Αυτήν τη στιγμή πρέπει να φτιάξουμε τα βασικά. Ωστε να μη βασανίζεται ο πολίτης. Ενας από τους λόγους που έφυγα από την Ελλάδα ήταν κι αυτός. Πρέπει να οραματιστούμε ποια θα είναι η δημοκρατία στην Ελλάδα τον 21ο αιώνα. Πώς θα είμαστε, από ποιες αρχές θα εμφορούμαστε, πώς θέλουμε να ζήσουμε και πώς θα μπορούμε ως πολίτες να επηρεάζουμε τις πολιτικές αποφάσεις, όχι μόνο κάθε τέσσερα χρόνια. Γι’ αυτό πιστεύω πολύ στις συνελεύσεις των πολιτών. Λύνουν πολλά προβλήματα και κυρίως το πρόβλημα της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους κυβερνώντες. Αν δεν το δεις, δεν το πιστεύεις. Ανθρωποι που έρχονται από πολύ διαφορετικά περιβάλλοντα, ακόμα και με τις πιο παλαβές ιδέες, έπειτα από διάλογο μεταμορφώνονται σε σοφούς ανθρώπους. Εκεί πραγματικά βλέπεις τι σημαίνει δημοκρατία. Και πώς η δημοκρατία φτιάχνει ενάρετους ανθρώπους.