Κάποτε το θέμα γέμιζε τα βιβλιοπωλεία με ονόματα όπως Κόκκινος, Φωτιάδης, Μελάς και πολλά ακόμα. Κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η εξιστόρηση των ηρωικών γεγονότων. Ο Μιχάλης Σακελλαρίου και παλαιότερα ο Γιάννης Κορδάτος ήταν από τους λίγους που είχαν ασχοληθεί με ζητήματα της κοινωνίας και της οικονομίας. Eπειτα έπεσε βαριά συγγραφική σιωπή που κράτησε καιρό. Η επέτειος η οποία τώρα τελειώνει έσπασε τη σιωπή με εκδοτική έκρηξη. Τα νέα έργα όμως ακολουθούν την παράδοση του Σακελλαρίου αντί του Κόκκινου. Προηγήθηκε ο εκδοτικός οίκος Μεταίχμιο με οκτώ τίτλους από το 2018 έως το 2020: 1) Βερέμης, Κολιόπουλος, Μιχαηλίδης, «1821: Η δημιουργία ενός έθνους-κράτους». 2) «Από τις μαρτυρίες των αγωνιστών, Τριπολιτσά – Μεσολόγγι. Πολιορκία και άλωση». 3) Θ. Βερέμη, «21 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’21».
Η προνεωτερική κατακερματισμένη κοινωνία στην προετοιμασία της Επανάστασης μετασχηματίζεται κατά την ένδοξη δεκαετία σε νεωτερικό έθνος-κράτος. Από τη θρησκευτική ελληνόφωνη ταυτότητα στον κοσμικό εθνικισμό. Επονται πέντε μελέτες στη σειρά του Μεταίχμιου: των Ιάκωβου Μιχαηλίδη, Σωτήρη Ριζά, Στέφανου Καβαλλιεράκη, Νικολάου Αναστασόπουλου, Κυριάκου Χατζηκυριακίδη (2020-2021). Το ενδιαφέρον τους είναι περισσότερο για τη σημασία των γεγονότων από ό,τι για τους ηρωισμούς της εποχής. Οι παλιοί αριστεροί προσπαθούσαν να ταιριάξουν τον ταξικό αγώνα με την ελληνική παλιγγενεσία και την αντικαποδιστριακή τους ρητορεία με τους φιλελεύθερους αντιπάλους του κυβερνήτη. Το αποτέλεσμα ήταν αρνητικό.
Τώρα έχουμε εκπλήξεις, όπως την ανάλυση 700 εγγράφων από τα οθωμανικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης με επιμελητή τον ταλαντούχο Τούρκο ιστορικό Σουκρού Ιλιτζάκ, διδάκτορα του Harvard και απολύτως ελληνόφωνο. Ο Iλιτζάκ αποδίδει την ιδέα της οθωμανικής Υψηλής Πύλης για το γεγονός της «Φασαρίας των Ρωμιών». Αναμφίβολα είναι το έργο που θα αξίωνε μια αναγνώριση από την Επιτροπή της κυρίας Αγγελοπούλου. Ο τίτλος: «Those Infidel Greeks. The Greek War of Independence through Ottoman Archival Documents» (Brill / Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη).
«Η συμβολή των Ιταλών στην Ελληνική Επανάσταση. Προετοιμάζοντας την Ιταλική Παλιγγενεσία 1821-1832». Προϊόν της επετείου, το βιβλίο αυτό (ITP Books 2021) ασχολείται με νέα ζητήματα που αφορούν τη σχέση μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδος. Το άρθρο του καθηγητή από το Σαλέρνο, Μάρκο Γκάλντι, «Το Σύνταγμα της Επιδαύρου» (σελ. 41), επισημαίνει το καθεστώς των ετεροχθόνων στο ελληνικό Σύνταγμα. Μιλάει επίσης για τη σημασία των ξένων υπηκόων οι οποίοι έλαβαν την ελληνική υπηκοότητα.
Νίκος Ροτζώκος, «Οργανώνοντας την Επανάσταση του 1821. Η Φιλική Εταιρεία, Χριστόφορος Περραιβός κ.λπ.», εκδόσεις ΕΑΠ, 2021. Το ενδιαφέρον αυτό έργο για την πρώιμη επαναστατική εποχή ασχολείται με τα μυστικά ρωσικά διπλωματικά δίκτυα του Καποδίστρια.
Η προνεωτερική κατακερματισμένη κοινωνία μετασχηματίζεται
κατά την ένδοξη δεκαετία σε νεωτερικό έθνος-κράτος.
Οι φιλέλληνες
Bernd Sösemann, «Οι φιλέλληνες του Βερολίνου ως ιστορικό παράδειγμα» (University Studio Press, 2021), σε μετάφραση Ιωάννη Ε. Τουλουμάκου. Το έργο του Γερμανού καθηγητή ασχολείται με την πιο πολυάριθμη ομάδα φιλελλήνων, τους Γερμανούς, και εξηγεί τα κίνητρά τους για τη στήριξη του ελληνικού Αγώνα.
Ο μόνος πολιτικός που αποφάσισε να θέσει την πολυμάθειά του στην υπηρεσία της επετείου είναι ο Ευάγγελος Βενιζέλος, «Παλιγγενεσία και αναστοχασμός: Κείμενα για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση». Ο καθηγητής – πολιτικός καταγίνεται με τη «σύγκρουση των ολοκληρώσεων» (εθνικής, θεσμικής, οικονομικής) των συμπλεγμάτων της κοινωνίας των Ελλήνων με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ξεχωρίζει άραγε το ελληνικό από τα ευρωπαϊκά φαινόμενα; Αυτό το μαθαίνουμε διαβάζοντας Βενιζέλο.
Η Σωτηρούλα Βασιλείου, δημιούργημα εκείνης της λαμπρής ομάδας των ιστορικών τριών γενεών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου που υπήρξαν καρποί της διδακτικής θητείας του Γιάννη Κολιόπουλου, μας δίνει μια λιγότερο γνωστή πλευρά του αφηγήματος. Ποια υπήρξε η ανταπόκριση του κράτους στα αιτήματα των αγωνιστών; Ποια ήταν η μοίρα πολλών γνωστών και αγνώστων της κατηγορίας αυτής; Η Βασιλείου απαντάει στα ερωτήματα αυτά στο «Ανταμοιβές των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. 1828-44» (εκδ. Παπαδόπουλος, 2021).
Αριστείδης Ν. Χατζής, «Ο ενδοξότερος αγώνας. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (εκδ. Παπαδόπουλος, 2021). Μια συνολική, ηρωική θέαση του Αγώνα με εκλαϊκευτική πρόθεση. Στις 640 σελίδες ο συγγραφέας επανέρχεται σε όλα τα σημαντικά γεγονότα της Παλιγγενεσίας με περιγραφές των αγωνιστών από Ελληνες και ξένους συγχρόνους τους.
Μια πραγματικά όμορφη έκδοση που καλύπτει την περίοδο 1821-1862 προέρχεται από τη γνωστή μυθιστοριογράφο Αθηνά Κακούρη («Πριμαρόλια»), το «Αλφαβητάρι νεοελληνικής ιστορίας» (εκδ. Καπόν). Η Βασιλική Λάζου, «Γυναίκες και Επανάσταση» (εκδ. Διόπτρα), ασχολείται με το πιο παραμελημένο θέμα του Αγώνα, όπως άλλωστε ασχολήθηκε και ο γνωστός ιστορικός της Πάτρας, Κυριάκος Σκιαθάς, «Τα ερωτικά του ’21», 3 τόμοι (εκδ. Διαπολιτισμός, Πάτρα).
Ανονίμου του… Καποδίστρια;
Το βιβλίο της Μαρίας Χριστίνας Χατζηιωάννου «Στη δίνη της Χιακής καταστροφής (1822). Διασταυρούμενες ιστορίες και συλλογική ταυτότητα» είναι ο έκτος τόμος στην επετειακή σειρά «Ιστορική βιβλιοθήκη 1821» του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών των Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Το έργο αποδίδει ένα από τα πιο τραυματικά γεγονότα της ιστορίας του 1821 και το παρελθόν αυτού του δεύτερου πολιτισμικού πεσσού της Χίου (μετά τα Επτάνησα) στη νεότερη Ελλάδα.
Ο Παναγιώτης Γ. Πασπαλιάρης στο έργο του «Ο μεγάλος ανορθόγραφος» (Ναυπλιεύς, 2021) θα αναζητήσει τον συγγραφέα του «Ανονίμου του Ελληνος» που υπήρξε υπεύθυνος για ένα από τα σημαντικά κείμενα της προεπαναστατικής Ελλάδας, την Ελληνική Νομαρχία (εν Ιταλία 1806). Αφού αντιπαρέλθει τα ενδεχόμενα του Κωλέττη, του Περραιβού, του Σπάχου και του Φόσκολο, ο Πασπαλιάρης καταλήγει διά της εις άτοπον απαγωγής στον Ιωάννη Καποδίστρια της εποχής της ρωσικής επιρροής στα Επτάνησα. Με επιμέλεια ο συγγραφέας του δοκιμίου συγκρίνει εδάφια από την αλληλογραφία του κατοπινού πρώτου Κυβερνήτη με αποσπάσματα της Νομαρχίας. Στο κεφάλαιο «Το πολιτικό περιβάλλον (1803-1806)» ο Πασπαλιάρης θα αναπτύξει τα καλύτερα επιχειρήματά του υπέρ της θεωρίας αυτής. Ενας από τους πρώτους βιογράφους του Καποδίστρια, ο Αρλιώτης, μιλάει για την κακομεταχείριση που του επιφύλαξαν οι συμπατριώτες του στο σχέδιο Συντάγματος που εκπόνησε. Ανεξάρτητα από την ορθότητα της θεωρίας του έργου αυτού, είναι μία από τις πρωτότυπες δημιουργίες της επετείου του 1821.
Η συμβολή του Θανάση Χρήστου, «Ιχνηλατώντας την Καλαμάτα και τη Μεσσηνιακή ενδοχώρα στο έπος της Ανεξαρτησίας» (Καλαμάτα, 2021) είναι χρήσιμη χρονολογική καταγραφή των γεγονότων από την 1η Οκτωβρίου 1819 έως τις 3 Φεβρουαρίου 1830.
Από τις ξένες εκδόσεις, στα αγγλικά διακρίνεται το βιβλίο «The Greek Revolution in the Age of Revolutions, 1776-1848. Reappraisals and Comparisons» (Routledge, 2021), με επιμέλεια Πασχάλη Κιτρομηλίδη. Από τις εκδόσεις κειμένων συλλογικά ξεχωρίζει ο «Ιωάννης Καποδίστριας, Διεθνείς θεσμικές και πολιτικές προσεγγίσεις» (1800-31), Ιδρυμα Διεθνών Νομικών Μελετών Ηλία Κρίσπη και Αναστασίας Σαμαρά-Κρίσπη. Ο Καποδίστριας αναδεικνύεται στα προϊόντα της επετείου μας ως πρώτος Κυβερνήτης της Ελλάδος και μεγάλος μεταρρυθμιστής του έθνους-κράτους. Ο Καποδίστριας έγινε ίσως ο πολυτιμότερος από τους πρωταγωνιστές του 1821. Το συλλογικό έργο «1821: Η επανάσταση των Ελλήνων» (επιμ. Θάνου Βερέμη, Αντώνη Κλάψη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2021) περιέχει συνεργασίες των επιμελητών, της Βάσως Σειρηνίδου, του Δημήτρη Μαλέση, του Σπύρου Πλουμίδη, της Μαρίας Ευθυμίου κ.ά.
Οι εκθέσεις
Από τις εκθέσεις για το Εικοσιένα διακρίνονται το Μουσείο Μπενάκη και η Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδας. Ο κατάλογος της πρώτης φέρει τον τίτλο: «1821: Πριν και μετά. Ελληνες και Ελλάδα. Επανάσταση και κράτος», με μοναδική σε ευαισθησία επιμέλεια των Τάσου Σακελλαρόπουλου και Μαρίας Δημητριάδου. Το Μουσείο Μπενάκη συνεξέδωσε τον τόμο (1.226 σελ.) με την ΕΤΕ, την Τράπεζα της Ελλάδος και την Alpha Βank. Η περιήγηση στους τρεις ορόφους του παραρτήματος της Πειραιώς κάνουν τον επισκέπτη να γίνει μέρος μιας ολόκληρης εποχής. Η έκθεση δικαιούται έναν έπαινο από την επιτροπή της επετείου και είναι η καλύτερη κατακλείδα του εορτασμού και δικαίωση του υπέροχου ευρήματος της λέξης «Παλιγγενεσία». Παρακολούθημα της έκθεσης είναι και η αναδίφηση της Τερέζας Πεσμαζόγλου στα αρχειακά τεκμήρια του Ανδρέα Μιαούλη που βρέθηκαν στην κατοχή της (Μουσείο Μπενάκη, 736 σελ.).
Από τους συγγραφείς της παραπάνω συγκομιδής μπορούμε να ξεχωρίσουμε τους θαυμαστές του εκσυγχρονιστή Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και εκείνους που προτιμούν τους λαϊκούς αγωνιστές (Κολοκοτρώνης, Κασομούλης). Αυτός που κερδίζει τους περισσότερους συγγραφείς της επετείου είναι ο συντηρητικός μεταρρυθμιστής Καποδίστριας. Ούτε λόγος για τον Μακρυγιάννη. Παραμένει ο εκλεκτός των λογοτεχνών για τα εκφραστικά του χαρίσματα.
* Ο κ. Θάνος Μ. Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας του ΕΚΠΑ.