Γιατί αποφασίζει ένας καθηγητής στο φημισμένο Πολυτεχνείο Technion να γράψει ένα βιβλίο μέσα στην πανδημία για να αποτιμήσει πώς στοίχειωσε τη ζωή του πατέρα του ο χαμός της γυναίκας και των κοριτσιών του στο Αουσβιτς, τη ζωή μετά την επιστροφή του στη Θεσσαλονίκη; Η μουσική οδοντιατρείου ακούγεται υπόκωφα στο μεγάλο ξενοδοχείο της Αθήνας, την ώρα που ο Μπένης Νατάν λέει ότι το βιβλίο του «Το μέλλον του ήταν στο παρελθόν του», από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ήταν πολύ καιρό μέσα του. Είχα τον χρόνο, δεν δούλευα στο Πολυτεχνείο. Αυτό είναι το τέλος.
Η αρχή πάει πίσω στο 1988, όταν οι γονείς του Νατάν έχουν πεθάνει και εκείνος πηγαίνει στα Πατήσια για να συναντήσει τον θείο του. Εκεί ο θείος του γονατίζει και ζητάει από τον Μπένη να τον συγχωρήσει. Να τον συγχωρήσει γιατί; αναρωτιέται έκπληκτος ο Νατάν. Ο θείος του είχε φτάσει πριν από τον πατέρα του στο Αουσβιτς και ήξερε τι γινόταν εκεί όταν κατέβαινες από τη ράμπα και σε χώριζαν από ένα αγαπημένο πρόσωπο. Αλλά όταν συναντήθηκε με τους ετοιμοθάνατους, δεν προειδοποίησε τον αδελφό του. Ενα τεράστιο βάρος, ένα βάρος που μπορεί να συντρίψει τη ζωή σου. «Δεχόμαστε ότι δεν μπορούσε να κάνει τίποτα», λέει ο Νατάν, «αλλά συναισθηματικά δεν μπορούσε να τον συγχωρήσει», αναφέρει στην «Κ». Ανάμεσα στα δύο αδέλφια που γυρίζουν μόνα τους στη Θεσσαλονίκη, έπειτα από μια περιπλάνηση στην Ευρώπη, σε ένα από τα πιο δυνατά μέρη του βιβλίου, έχει εμφιλοχωρήσει μια σκιά. «Ενα σπάσιμο», όπως το λέμε με τον Νατάν.
«Κ»: Οσο γυρίζουν στη Θεσσαλονίκη, στο ταξίδι του γυρισμού είναι αχώριστοι, και μετά στο βιβλίο τούς βλέπουμε αραιά μαζί;
Μπένης Νατάν: Το «μαζί» συνεχίσθηκε, έμεναν μαζί στο ίδιο σπίτι, μέχρι που ο πατέρας μου παντρεύτηκε (σ.σ. ξανά). Αλλά το «σπάσιμο» υπήρχε, ο θυμός υπήρχε και εκδηλώθηκε όταν αποφάσισαν να χωρίσουν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες.
Ο θείος του συγγραφέα είχε φτάσει πριν από τον πατέρα του στο Αουσβιτς, και ήξερε, αλλά δεν είπε, τι γινόταν εκεί όταν κατέβαινες από τη ράμπα και σε χώριζαν από τα αγαπημένα σου πρόσωπα.
Γυρίζοντας ο Μωύς Νατάν, ο πατέρας του Μπένη, στη Θεσσαλονίκη, από το στρατόπεδο Βελς της Αυστρίας, με δανεικά από τον ραβίνο της Σόφιας, μαζί με τον αδελφό του Οβαδιά, που επίσης είχε γλιτώσει το κάψιμο, φτάνει σε μια πόλη που έχει αλλάξει. Μια πόλη στην οποία έχουν μείνει πολύ λίγοι από την κοινότητα (σ.σ. ο παλιός κάντορας του Βερολίνου, Εστρόνγκο Ναχάμα, που γύρισε από στρατόπεδο, μου είχε πει όσο ζούσε ότι αναγκάσθηκε να γυρίσει στη Γερμανία διότι μόνο εκεί είχε γνωστούς). Ο Νατάν μπαίνει εκεί με τη φαντασία του και βάζει τον πατέρα του να συνάπτει σχέση με μια Σμυρνιά, τη Νίτσα. Τη γνώριζε από τα έπιπλα που της είχε κατασκευάσει πριν τον φορτώσουν στα τρένα οι Γερμανοί, σε μια εποχή που αρκετοί εμπορευόμενοι και μη πίστευαν ότι θα ξέφευγαν από το θηρίο αν «λάδωναν». Ο Μωύς είχε δωροδοκήσει τον βοηθό του διαβόητου δικηγόρου Μαξ Μέρτεν, Μάισνερ, που ήταν πριν από την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης ο εραστής της Νίτσας. «Επρεπε να το φτιάξω αυτό το κομμάτι για να έχει λίγο ενδιαφέρον», λέει ο Νατάν.
Ο Μωύς δωροδόκησε και τον Μέρτεν, αλλά αυτός με τον Μάισνερ τους άρπαξαν εμπόρευμα και επιχείρηση, την οποία, πάντως, ο Μωύς κατάφερε να πάρει πίσω από τους μεσεγγυούχους, γυρίζοντας από το στρατόπεδο.
Ο Μωύς Νατάν είναι μάρτυρας στη δίκη του Μέρτεν, που έγινε τον Φεβρουάριο του 1959 στην Αθήνα. Την παρακολουθούσε από την πρώτη μέρα. «Τον έβλεπα που τον είχαν φέρει με χειροπέδες, ανίσχυρος ήταν, αλλά φοβόμουν… Με ρώτησε ο βασιλικός επίτροπος πώς γνώριζα ότι ο Μέρτεν ήταν ισχυρός. Του απάντησα πως πρώτα ήταν ο Θεός και μετά ο Μέρτεν. Του είπα ότι όλο τον μήνα που δούλευα εκεί (σ.σ. του είχε φτιάξει την πόρτα του γραφείου), αντίθετα με αυτά που είπε ο Μέρτεν, δεν είδα ποτέ τον στρατηγό, μόνο ο Μέρτεν ήταν εκεί, και κόσμος πολύς που πήγαινε στον Μάισνερ για να μεσολαβήσει για χάρες. Ο Μέρτεν αποφάσιζε για όλα», γράφει ο Νατάν, αποδίδοντας όσα είπε ο πατέρας του. Τελικά, οι συνήγοροι του Μέρτεν τραβάνε από τη μύτη τον Μωύς. «Ο Μέρτεν», λέει ο Μπένη Νατάν, «ήταν αδιάφορος, μπορούσε να σώσει κόσμο, και δεν το έκανε, αλλά τα λεφτά του πατέρα μου τα πήρε».
Σιωπή
Ρωτάω στο τέλος της συνάντησής μας αν ο Μωύς μιλούσε με τη μητέρα του Μπένη, τη Λουίζα (ο Μωύς ξαναπαντρεύτηκε) για όσα είχαν συμβεί με την προηγούμενη οικογένειά του στη ράμπα του Αουσβιτς. «Δεν ξέρω τι ειπώθηκε στο ζευγάρι, σχεδόν δεν ειπώθηκε τίποτα», λέει. «Οι επιζώντες δεν μίλαγαν. Τι να πεις όταν όλοι είχαν χάσει τα παιδιά τους; Εχασα τα παιδιά μου. Και λοιπόν; Κι εμείς τα χάσαμε».
