Οι δυσάρεστες αλήθειες ενός φιλέλληνα

Οι δυσάρεστες αλήθειες ενός φιλέλληνα

Ο πολυσχιδής Εντμόντ Αμπού επισκέπτεται την Ελλάδα στα χρόνια του Οθωνα και σκιαγραφεί πιστά το πορτρέτο της

7' 2" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

ΕΝΤΜΟΝΤ ΑΜΠΟΥ
Η Ελλάδα του Οθωνα
πρόλογος: Τάκης Θεοδωρόπουλος
μτφρ.: Αριστέα Κοµνηνέλλη
επιμ.: ∆ήµητρα Τουλάτου
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 448

Η πρώτη γνωριμία των αναγνωστών (εμού συμπεριλαμβανομένου) με τον Γάλλο συγγραφέα και δημοσιογράφο Εντμόντ Αμπού γίνεται συνήθως με το έξοχο «Ο βασιλεύς των Ορέων», ένα μυθιστόρημα για τη ληστοκρατία στην Ελλάδα του 1852-1853, το οποίο προκάλεσε εγχώριες αντιδράσεις και μίση, καθώς η οπτική του Αμπού δεν συνέπιπτε με την εθνική παραίσθηση της εποχής περί «ενδόξου Ελλάδος»: όλοι όσοι δεν είχαν το κουράγιο και το ηθικό σθένος να δουν την πραγματικότητα μιας εξαθλιωμένης, κακοδιοικούμενης, ερειπωμένης και παράλογης χώρας, βάφτισαν τότε τον Αμπού συκοφάντη και ανθέλληνα.

Το έργο του Γάλλου δημιουργού δεν είναι γεμάτο από τον θαυμασμό των, γοητευμένων με την ελληνική αρχαιότητα, Ευρω- παίων περιηγητών του 19ου αιώνα.

Φαιδρότητες…

Ο δαιμόνιος αυτός Γάλλος δημοσιογράφος, συγγραφέας, περιηγητής, τεχνοκρίτης και υποψήφιος αρχαιολόγος είναι ένας από τους μεγάλους φιλέλληνες. Και στην «Ελλάδα του Οθωνα» το αποδεικνύει καθαρά.

Το έργο αυτό του Αμπού δεν είναι γεμάτο από τον θαυμασμό των, γοητευμένων με την ελληνική αρχαιότητα, Ευρωπαίων περιηγητών του 19ου αιώνα. Αν και κάπως έτσι έρχεται ο Αμπού στην Ελλάδα το 1852, επηρεασμένος από τη δική του φαντασίωση για την Ελλάδα. Με την άφιξή του ακολουθεί η σύγκρουση με την πραγματικότητα της Ελλάδας του Οθωνα, μια σύγκρουση επώδυνη. Αλλά και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Ο Αμπού συλλέγει και καταγράφει πληροφορίες με τη σχολαστικότητα ενός επιστήμονα, την οξυδέρκεια ενός έμπειρου ταξιδιώτη και το φιλελεύθερο πνεύμα ενός τυπικού Παριζιάνου διανοούμενου του 19ου αιώνα. Γράφει δε για τα πάντα: για την οικονομία (…η μόνη χώρα που βρίσκω, όπου είναι αδύνατο στους Ελληνες να κάνουν περιουσία, είναι η Ελλάδα…), για το ελληνικό θάρρος (…οι Ελληνες έβαζαν τους φιλέλληνες στην πρώτη γραμμή της μάχης και κρύβονταν από μετριοφροσύνη στη δεύτερη…), για τον βασιλιά Οθωνα (…αν ο Βασιλιάς μπορούσε να κοιμηθεί στο κρεβάτι του Σοφοκλή, θα ένιωθε τον εαυτό του ικανό να γράφει τραγωδίες…), για τα οικονομικά του κράτους (…η Ελλάδα βρίσκεται σε πλήρη χρεοκοπία από τη γέννησή της…), για την ελληνική φύση (…η φύση της χώρας είναι ιδιαίτερα ευνοϊκή για την ανάπτυξη του ατομικισμού…), για τα ήθη στην εμφάνιση των Ελλήνων (…όλοι οι Ελληνες ανήκουν στη μεγάλη σχολή της εκκεντρικότητας…), για τον ψυχισμό τους (…στους Ελληνες η αγάπη για την ελευθερία ισοδυναμεί και με την περιφρόνηση στους νόμους και σε κάθε νόμιμη αρχή). Γράφει για το εμπόριο, τις συνήθειες της Αμαλίας, τους κήπους των Αθηνών, τις προσπάθειες Ευρωπαίων επενδυτών, τους γάμους για το χρήμα, την ακεραιότητα των δικαστών, για το επάγγελμα του μοναχού, τα χρέη του κράτους, τους αρχηγούς των ληστών στη βασιλική Αυλή, τις συμφορές ενός τουρίστα που φορούσε κοσμήματα, τις απολαύσεις της Κυριακής και την υπαίθριο ζωή. Πίσω από την καυστική του πένα, όμως, κρύβεται η συμπάθεια και η αγάπη για την Ελλάδα και τους Ελληνες, σπανιότατα δε και ο θαυμασμός…

Ως καλός ταξιδιωτικός συγγραφέας, μαζεύει πληροφορίες για χάνια, ξενοδοχεία, εστιατόρια, κρασί, λουτρά, τοπική γαστρονομία και μεταφορές, περιηγούμενος (έως το 1854) εκτός από την Αθήνα, την Αττική, τη Βοιωτία, μεγάλο μέρος της Πελοποννήσου και άλλες περιοχές του τότε ελληνικού βασιλείου.

Τα κείμενά του δεν είναι μια στεγνή τεχνοκρατική παράθεση γεωγραφικών, κοινωνικών και οικονομικών στοιχείων, αλλά τα λαμπρύνουν σαγηνευτική φρασεολογία, πλήθος εμβόλιμων διαλόγων, σπαρταριστές ιστορίες, μαρτυρίες και διηγήσεις και ένα παιχνιδιάρικο πνεύμα διανθισμένο από ένα εξαιρετικά κομψό και χαριτωμένο χιούμορ. Καίτοι Γάλλος, διαθέτει φλέγμα άκρως βρετανικό.

Η «Ελλάδα του Οθωνα» κάνει όμως τον Αμπού φιλέλληνα; Ναι, γιατί με τα σπινθηροβόλα κείμενά του συμβάλλει στη διεύρυνση της εθνικής μας αυτογνωσίας, χωρίς ψιμύθια, γλοιώδεις κολακείες και εξιδανικεύσεις, χωρίς τις μελοδραματικές ελεγείες άλλων Ευρωπαίων περιηγητών. Σήμερα δε, το βιβλίο αυτό είναι εξαιρετικά χρήσιμο για την κατανόηση της ελληνικής χρεοκοπίας ως καταγραφή των απελπιστικών ομοιοτήτων της πατρίδας μας με την Ελλάδα του 19ου αιώνα. «Ενα αξίωμα πολύ διαδεδομένο στην Ελλάδα είναι ότι αν βλάπτεις το κράτος δεν βλάπτεις κανέναν…», γράφει.

Ο Αμπού. Το 1854. Και όχι κάποιος φιλελεύθερος αναλυτής μεγάλης αθηναϊκής εφημερίδας σήμερα.

Η Ελλάδα του Οθωνα είναι τέλος ένα πρώτης τάξεως ταξιδιωτικό βιβλίο. Περιγράφει το ταξίδι σε μια παράξενη χώρα με δύστροπη φύση, σπουδαίο παρελθόν, αλλόκοτους ανθρώπους και μια ακατανόητη κοινωνία, ταξίδι γεμάτο εκπληκτικές εικόνες και σπαρταριστές ιστορίες, γραμμένο με την ειλικρίνεια ενός αντικειμενικού παρατηρητή και κεντημένο με την τέχνη ενός εξαίρετου και πολυσχιδούς γραφιά. Και ένα τέτοιο ανάγνωσμα, που καταφέρνει εντέλει να φωτίσει τη διαφορά της εθνικής μας φαντασίωσης από την πραγματική μας θέση στον κόσμο, είναι ένα ανάγνωσμα πολύ μεγάλης αξίας.

Η μετάφραση της Αριστέας Κομνηνέλλη είναι απλώς εξαιρετική. Και η έκτακτη εισαγωγή του κυρίου Τάκη Θεοδωρόπουλου το γευστικό προδόρπιο στο λουκούλλειο γεύμα που στήνει ο Αμπού στις σελίδες του.

Ο «κλέφτης» ως σύμβολο, ιδέα και πρότυπο

ΕΝΤΜΟΝΤ ΑΜΠΟΥ
Ο βασιλεύς των ορέων
πρόλογος: Τάκης Θεοδωρόπουλος
μτφρ.: Αριστέα Κομνηνέλλη
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 280
 
Περνάμε τώρα στο άλλο του βιβλίο, «Ο βασιλεύς των ορέων». Στη λεβεντογέννα και ανδριαντοπαραγωγό πατρίδα μας, δυστυχώς δεν φιλοτεχνήθηκε έως τώρα το άγαλμα ενός εθνικού ήρωα: του «κλέφτη». Αυτήν την καλλιτεχνική έλλειψη ευτυχώς αναπλήρωσε, τουλάχιστον στα γράμματα, ο μέγας Εντμόντ Αμπού, γράφοντας το 1857 το έξοχο μυθιστόρημα «Ο βασιλεύς των ορέων», στο οποίο φιλοτεχνεί με τον σπινθηροβόλο του λόγο αυτόν ακριβώς τον ανδριάντα: του «κλέφτη» ως ιδέα, σύμβολο, ήρωα και πρότυπο. Μιλάμε, βέβαια, για τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν η ληστεία στην Ελλάδα ήταν κάτι σαν εθνικός θεσμός. Οι ληστές ήταν απολύτως αποδεκτοί από την ελληνική κοινωνία και απολάμβαναν τον θαυμασμό της: «…oι ντόπιοι ληστεύονται, όπως η γυναίκα του λαού δέρνεται από τον άντρα της και μετά καμαρώνει γιατί τη χτυπά καλά…», γράφει ο Αμπού.

Από τις σελίδες του παρελαύνει ένας γκροτέσκος θίασος, που περιλαμβάνει ληστές, χωροφύλακες, στρατιώτες, αξιωματικούς, λεπτεπίλεπτες δεσποινίδες, μέλη της αυλής του Οθωνα, Ευρωπαίους πρέσβεις και περιηγητές, και λοιπές εξέχουσες μορφές της αθηναϊκής κοινωνίας. Ανάμεσά τους δεσπόζει ο αρχιληστής Χατζησταύρος, «αστραφτερός σαν καινούριο σπαθί», περιστοιχισμένος από το ρυπαρό και ψειριασμένο του στράτευμα. Δεν είναι ο τυπικός Ελληνας του 19ου αιώνα, αλλά ένας σατανικός Μακιαβέλι, που αιωρείται ανάμεσα στις ευρωπαϊκές τράπεζες και στα απάτητα ρουμάνια μιας καθυστερημένης βαλκανικής επαρχίας. Ο Χατζησταύρος έχει μετατρέψει τη ληστεία σε οργανωμένη μετοχική εταιρεία, τους βρωμερούς ορεσίβιους ντεσπεράντο σε συντεταγμένο σώμα, το κάθε είδους έγκλημα σε σεβαστή και κοινωνικά αποδεκτή πραγματικότητα. «Ο,τι αναπνέει στο Βασίλειο είναι υποταγμένο σ’ εμένα από φόβο, φιλία ή θαυμασμό», δηλώνει κομπάζοντας ο λήσταρχος… 

Ο Αμπού στέκεται με δέος μπροστά στον φοβερό Χατζησταύρο, αυτόν τον κλέφτη-επενδυτή, που σχεδίαζε να γίνει υπουργός Δικαιοσύνης. Στέκει με δέος μπροστά σε μια ληστοκρατούμενη Ελλάδα, παραφωνία πολιτισμένου κράτους, μπροστά σε έναν παραλογισμό που περνιέται για κανονικότητα. Διηγείται μια ιστορία που περιέχει προσωπικές μαρτυρίες και εμπειρίες από την παραμονή του στην Ελλάδα την περίοδο 1852-1853. Ιστορία αληθινή ή ψεύτικη; Ο Αμπού μάς κλείνει το μάτι: «…οι πιο αληθινές ιστορίες δεν είναι αυτές που έχουν συμβεί…». Ξεκινώντας έτσι από ένα φανταστικό μυθιστόρημα, φτιάχνει μια αληθινή ανατομία της ελληνικής ψυχής, την οποία οι Ελληνες πήραν τότε στα σοβαρά και οι Ευρωπαίοι στ’ αστεία. Η Ευρώπη γελούσε, η Ελλάδα θύμωνε. Αδίκως θύμωνε. Ο, κατά τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, «σατυριστής της συγχρόνου Ελλάδος», Αμπού, αγαπούσε αυτόν τον τόπο και απλώς στηλίτευε κάτω από τον μεγεθυντικό φακό της κοφτερής του πένας όλες τις ασυνέχειες που εμπόδιζαν την Ελλάδα να γίνει κράτος της προκοπής. «…Είναι αδύνατον τις να αισθανθεί το μέγεθος της συμφοράς, του αίσχους κυριολεκτικώς, αν δεν αντιληφθεί την αλήθειαν εμφανιζομένην διά της γραφίδος ενός Αμπού…» λέει για τη ληστεία ο Δ.Γ. Καμπούρογλους στα προλεγόμενα της έκδοσης του 1927.

Το βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά το 1858, αμέσως μετά τη γαλλική του έκδοση. Και φυσικά ξεσηκώθηκαν πολλοί και γράφτηκαν πολλά δυσφημιστικά («γενική επίθεσις εσαλπίσθη εναντίον του», λέει ο Καμπούρογλους) από δύστροπες πένες της εποχής, που δεν είχαν το ηθικό σθένος να δούνε τα ράκη μιας απείθαρχης και ασυνάρτητης κοινωνίας κάτω από το αστραφτερό κλέος της προγονικής δόξας. Το βιβλίο του Αμπού σήμερα μάς χαρίζει, εκτός από την απόλαυση της ανάγνωσης, και ένα πολύτιμο μάθημα εθνικής αυτογνωσίας. Δεν είναι ιστορικό βιβλίο, αλλά μας μαθαίνει ιστορία. Δεν είναι μόνο μυθιστόρημα, είναι και ένα εκπληκτικό ρεπορτάζ. Δεν είναι μόνο σατιρική πρόζα, αλλά και ένα έξοχο ταξιδιωτικό αφήγημα. Η καινούργια του, εξαιρετική μετάφραση της Αριστέας Κομνηνέλλη είναι αισθητά καλύτερη από την πολύ καλή μετάφραση του Περικλή Βούζα.
Ο αναγνώστης θα γελάσει με τον «Βασιλιά» έως δακρύων. Κυριολεκτικώς. Μόνο που τα δάκρυα ίσως είναι και από την απόγνωση. Καθώς θα αναγνωρίσει –βγάζοντας τα παραμορφωτικά δίοπτρα της εθνικής μας αυταρέσκειας– αμέτρητες ομοιότητες στην Ελλάδα που γεννούσε και θαύμαζε Χατζησταύρους, με τη σημερινή Ελλάδα.

Διαβάστε το οπωσδήποτε! Και αν μετά παρακολουθήσετε μια συνεδρίαση του Ελληνικού Κοινοβουλίου, ίσως, αλίμονο, διακρίνετε ψηλά στα θεωρεία της Βουλής το ανατριχιαστικό φάντασμα του λήσταρχου να σας χαμογελάει όλο νόημα, κάτω από το λιγδιασμένο του κόκκινο φέσι…

Οι δυσάρεστες αλήθειες ενός φιλέλληνα-1

Περιηγήθηκε, έως το 1854, εκτός από την Αθήνα, και σε άλλες περιοχές του τότε ελληνικού βασιλείου.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή