Στις αρχές του επόμενου μήνα συμπληρώνονται τρία χρόνια από την καταπληκτική φωτογράφιση της «σκιάς» μιας μαύρης τρύπας στον πυρήνα του γιγάντιου ελλειπτικού γαλαξία Μ87 σε απόσταση 50 εκατομμυρίων ετών φωτός. Η φωτογράφιση έγινε πραγματικότητα από τη συνδυασμένη λειτουργία ραδιοτηλεσκοπίων σε διαφορετικές περιοχές της Γης: την Ανταρκτική, τη Χιλή, το Μεξικό, τη Χαβάη, την Αριζόνα και την Ισπανία, τα οποία είχαν συνδεθεί συμβολομετρικά μεταξύ τους δημιουργώντας έτσι ένα τηλεσκόπιο με το μέγεθος του πλανήτη μας. Με αυτόν τον τρόπο έγινε πραγματικότητα το αδιανόητο, η φωτογράφιση των ορίων του «ορίζοντα γεγονότων» μιας μαύρης τρύπας, ενός αντικειμένου από το οποίο τίποτα δεν μπορεί να δραπετεύσει, ούτε και αυτό ακόμη το φως. Ο,τι ήταν κάποτε άστρα, πλανήτες και νεφελώματα, βρίσκονται τώρα συμπιεσμένα σ’ έναν απεριόριστα μικροσκοπικό και υπέρπυκνο χώρο, στο εσωτερικό του οποίου οι νόμοι της φυσικής καταρρέουν.
Επικεφαλής των 347 ερευνητών της κοινοπραξίας των 60 πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων από 20 διαφορετικές χώρες ήταν ένας δικός μας άνθρωπος. Αναφέρομαι φυσικά στον καθηγητή Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου της Αριζόνας Δημήτρη Ψάλτη, που ίσως σ’ ένα από τα επόμενα μερικά χρόνια να είναι αυτός που θα παραλάβει το τρίτο βραβείο Νομπέλ της χώρας μας, μετά τους Γιώργο Σεφέρη (1963) και Οδυσσέα Ελύτη (1979), μόνο που αυτή τη φορά δεν θα είναι βραβείο Λογοτεχνίας αλλά Φυσικής. Γι’ αυτό, άλλωστε, διάβασα με ιδιαίτερη χαρά πως κατά κάποιο τρόπο μία από τις δραστηριότητες του Ευγενιδείου Πλανηταρίου τη δεκαετία του 1980 τον βοήθησε στη μετέπειτα κατεύθυνση της επιστημονικής του καριέρας. Σε πρόσφατη επικοινωνία μας, μου είχε γράψει και τα εξής:
«Ο δρόμος που χαράζει στη ζωή ο καθένας μας είναι συνήθως το αποτέλεσμα πολλών συγκυριών και συμπτώσεων. Υπάρχουν, όμως, πάντα κι αυτές οι λίγες στιγμές που δεν ήταν τυχαίες, αλλά το αποτέλεσμα της συγκεκριμένης προσπάθειας κάποιων ανθρώπων να δημιουργήσουν κάτι διαφορετικό, που άγγιξαν τη ζωή μας και μας οδήγησαν σε κάποιες αποφάσεις που πιθανόν να μην τις είχαμε πάρει διαφορετικά. Για μένα, μία από αυτές τις στιγμές ήταν η εκπομπή “Κόκκινοι γίγαντες, άσπροι νάνοι” της κρατικής τηλεόρασης των παιδικών μου χρόνων. Γεννήθηκα και μεγάλωσα πριν από μισόν αιώνα στην όμορφη επαρχιακή πόλη των Σερρών, που ήταν πάντα ένα από τα κέντρα των γραμμάτων της Μακεδονίας. Υπήρχαν όμως πολύ λίγες ευκαιρίες για να βρεθεί κανείς εκείνη την εποχή (δεκαετίες του ’70 και ’80) σε επαφή με την αστροφυσική και το Διάστημα. Μέχρι που το 1982 μπήκε στα σπίτια όλων μας αυτή η εκπομπή της (τότε) ΕΡΤ. Θυμάμαι ακόμη σαν να ήταν σήμερα όλα όσα μου έφερναν στο μυαλό αυτές οι περίεργες λέξεις που για πρώτη φορά άκουγα σ’ αυτή την εκπομπή. Τα pulsars, τα quasar, και οι μαύρες τρύπες. Ηταν κι αυτός ο υπολογιστής που μιλούσε, που μ’ έκανε να νομίζω ότι ζούσα σε μία από αυτές τις ιστορίες επιστημονικής φαντασίας που διάβαζα τα βραδιά πριν αποκοιμηθώ. Μετά από κάθε εκπομπή, έτρεχα στη δημόσια βιβλιοθήκη των Σερρών, στο τότε επαγγελματικό επιμελητήριο, να ψάξω να βρω βιβλία για να διαβάσω περισσότερα γι’ αυτά τα απίθανα κοσμικά φαινόμενα. Βλέπεις, δεν είχαμε Internet και Google τότε… Πέρασαν από τότε 40 χρόνια. Τα μαλλιά ασπρίσανε, όμως είχα την καλή τύχη όχι μόνο να βρεθώ σε μερικά από τα καλύτερα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα αστροφυσικής στον κόσμο, αλλά και να διευθύνω την προσπάθεια πάνω από 300 επιστημόνων από όλο τον κόσμο να πάρουν την πρώτη φωτογραφία μιας μαύρης τρύπας. Μακρύ το ταξίδι με πολλές δοκιμασίες, πολλές απογοητεύσεις, αλλά και πολύ ενθουσιασμό. Και όμως μπορώ να ανατρέξω το ξεκίνημα του υπέροχου αυτού ταξιδιού, ανάμεσα σ’ άλλα, και σ’ αυτήν την εκπομπή που πριν από τέσσερις δεκαετίες μού έδειξε τον δρόμο. Εύχομαι και σήμερα όλα τα Ελληνόπουλα, γεμάτα με όνειρα και προσδοκίες, να έχουν την ίδια καλή τύχη».
«Μπορώ να ανατρέξω το ξεκίνημα του υπέροχου αυτού ταξιδιού, ανάμεσα σ’ άλλα, και στην εκπομπή “Κόκκινοι γίγαντες, άσπροι νάνοι” της ΕΡΤ, που πριν από τέσσερις δεκαετίες μού έδειξε τον δρόμο».
Το κύριο αντικείμενο του ερευνητικού έργου του Δημήτρη Ψάλτη επικεντρώνεται στη δοκιμή της θεωρίας της σχετικότητας σε κοσμική κλίμακα, και η εξέταση της εικόνας της μαύρης τρύπας επαληθεύει για μιαν ακόμη φορά τη θεωρία του Αλμπερτ Αϊνστάιν, αφού η εικόνα που καταγράφηκε ταιριάζει πολύ με τις προσομοιώσεις και τους αλγορίθμους που είχε αναπτύξει ο Δημήτρης προηγουμένως με βάση τη θεωρία. Σε παλιότερη αναφορά του είχε πει και τα εξής: «Η απεικόνιση μιας μαύρης τρύπας είναι μόνον η αρχή της προσπάθειάς μας να αναπτύξουμε νέα εργαλεία, που θα μας επιτρέψουν να ερμηνεύσουμε τα άκρως πολύπλοκα δεδομένα της φύσης». Και ο Σερραίος επιστήμονας βρίσκεται ήδη στην πρωτοπορία αυτής της προσπάθειας.
* O κ. Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.