«Δεν μπορούμε να είμαστε αξιοπρεπείς άνθρωποι στο σπίτι, αγνοώντας τα κακά του κόσμου», σημειώνει ο μεταφραστής της αγγλικής εκδοχής του έργου «Ο Μπίντερμαν και οι εμπρηστές» Αλιστερ Μπίτον. Η σκηνοθέτις, υπεύθυνη του Μικρού Εθνικού και παιδοψυχίατρος Σοφία Βγενοπούλου, όταν επέλεγε το έργο του Μαξ Φρις να ανεβάσει στην εφηβική σκηνή, δεν μπορούσε να φανταστεί σε τι συγκυρία θα παιζόταν. Μπορεί η πανδημία να μας προετοίμασε για τον ζόφο των ημερών, σήμερα όμως το έργο του Φρις, όπου πραγματεύεται τη συλλογική ευθύνη απέναντι σε έναν κίνδυνο που μας αφορά όλους, είναι δυστυχώς περισσότερο επίκαιρο από ποτέ. Η Σοφία Βγενοπούλου με τις καλλιτεχνικές ευαισθησίες και επιστημονικές της γνώσεις ξεκινάει την επαγρύπνηση από τις μικρότερες ηλικίες. Από τους εφήβους, εκεί όπου όλα ακόμα διαμορφώνονται. Συνομιλήσαμε μαζί της προτού ξεκινήσει ο πόλεμος στην Ουκρανία και τώρα που ανέβηκε η παράσταση στο Εθνικό Θέατρο, όλα μοιάζουν προφητικά στη συζήτησή μας.
– Το θέατρο επλήγη πολύ από την πανδημία. Πώς επιλέξατε αυτό το έργο;
– Με έχει συγκλονίσει αυτή η διετία σε σχέση με τα παιδιά, ίσως επειδή είμαι και μαμά. Δεν είναι όμως μόνον τα βιολογικά μου παιδιά –που είναι από 13 ετών έως 22 ετών αυτή τη στιγμή– είναι και όλα μου τα παιδιά που έχω στον χώρο του θεάτρου. Με όλο αυτό που έχει συμβεί και συμβαίνει πρέπει να κρατήσουμε ανοιχτά τα αντανακλαστικά μας. Διότι μας τραβάει η τρύπα του καναπέ μας. Δεν πρέπει να κοιμηθεί η σκέψη μας. Και ό,τι καλό θα προκύψει, εάν προκύψει, είναι επειδή συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε και να νοιαζόμαστε. Κάπως έτσι επέλεξα αυτή τη δουλειά. Δεν ήταν από τις αναμενόμενες επιλογές. Θεωρώ ότι κάθε θεατρική δουλειά που γίνεται είναι ένα είδος ηρωισμού. Οι συνθήκες είναι εξαιρετικά δύσκολες, να τραγουδάς, να παίζεις, να κινείσαι με τη μάσκα. Και ταυτόχρονα να συνεχίζεις να πιστεύεις μέσα σου, με όλα αυτά που συμβαίνουν, ότι θα συνεχίσει να υπάρχει κοινό να επικοινωνήσεις αυτά που πιστεύεις.
– Μιλήστε μου για το έργο «Ο Μπίντερμαν και οι εμπρηστές»;
– Το έργο έχει γραφτεί το 1956-1958 από έναν Ελβετό αστό, τον Μαξ Φρις, αρχιτέκτονα που εκπλήρωσε το μεγάλο του όνειρο να γίνει συγγραφέας. Από πολλούς θεωρείται αριστούργημα και για τη φόρμα του και για το μήνυμα που ήθελε να περάσει, σε μια Ευρώπη που ταλαιπωρείται από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά το Ολοκαύτωμα, με τον κομμουνισμό να εισβάλλει σε χώρες της Ευρώπης. Νομίζω ότι το λέει πάρα πολύ ωραία ο ίδιος, στα ημερολόγιά του γράφει ότι «εάν έχω μια ευχή και επιθυμία ο ίδιος είναι να γράψω ένα έργο μια μέρα, από το οποίο φεύγοντας οι θεατές δεν θα μπορούν να ζήσουν στιγμή εάν δεν απαντήσουν το ερώτημα που βάζει».
Θεωρώ ότι κάθε θεατρική δουλειά που γίνεται είναι ένα είδος ηρωισμού. Οι συνθήκες είναι εξαιρετικά δύσκολες, να τραγουδάς, να παίζεις, να κινείσαι με τη μάσκα.
Και κάπως και εγώ ως σκηνοθέτις το αισθάνομαι μετά από αυτή τη διετία είναι να βγεις και να θέσεις ένα ερώτημα που σε εξαναγκάζει σε μια διαρκή σκέψη. Γιατί το έργο τι λέει; Με τα δεδομένα της εποχής, εκτυλίσσεται σε μια πόλη που ξέρουμε ότι συμβαίνουν εμπρησμοί και διαχέεται συνεχώς μια απειλή, η οποία δεν είναι πραγματική φυσικά, είναι μια παραβολή. Από όλες όμως τις απειλές, η φωτιά έχει τη σημασία της γιατί έχει τη δυνατότητα να σβήσει τη ζωή τελείως. Απανθρακώνει τα πάντα. Και ενώ το γνωρίζει αυτό ο ήρωας του έργου, ο Μπίντερμαν (που στα γερμανικά σημαίνει «ο καλύτερος άνθρωπος») με κάποιο περίεργο τρόπο όχι μόνον αφήνει, αλλά διευκολύνει την εγκατάσταση των εμπρηστών στο σπίτι του προκειμένου να τινάξουν όχι μόνο το δικό του σπίτι στον αέρα αλλά και ολόκληρη την πόλη. Χρησιμοποιεί τη λέξη «πόλη», με την έννοια της κοινωνίας, αφού δεν είναι προσωπική η επίθεση σε αυτόν, αλλά ο στόχος είναι η κοινωνία. Στο έργο του τοποθετεί και τον Χορό με τη λειτουργία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.
– Στο δικό σας έργο, ο Χορός είναι εμπνευσμένος από τη σημερινή εφηβεία και τα ακούσματά τους;
– Αποφασίσαμε να ξαναγράψουμε τα χορικά. Η Τζούλια Διαμαντοπούλου έκανε μια υπέροχη δουλειά με τους στίχους, όσον αφορά το σήμερα και το τι τα νέα παιδιά έχουν να αντιτάξουν σε αυτή την ιστορία καταστροφής. Αυτή είναι η δική μας πρόταση. Τι έχει ένας νέος άνθρωπος να αντιτάξει στην ιστορία καταστροφής. Οντως οι μεγαλύτερες καταστροφές έχουν συμβεί κάτω από τη μύτη μας, και δεν πιστεύαμε ποτέ ότι θα γίνουν, και ξυπνούσαμε μια μέρα και τελικά είχαν γίνει. Και χρόνια μετά δεν πιστεύαμε πώς συνέβησαν κάτω από τη μύτη μας. Ας μην πάμε μακριά, στο Ολοκαύτωμα, μια ολόκληρη χώρα ξύπνησε δεκαπέντε χρόνια μετά. Αλλά είχαν ήδη εγκατασταθεί μέσα στην πόλη μας, στην κοινωνία μας, μέσα μας. Είναι μια πολύ δυνατή παραβολή.
Εχουμε επιλέξει να κάνουμε ένα διαφορετικό φινάλε από τον Φρις. Αυτή η σημαντική δική μας διερεύνηση, ότι προσπαθούμε να καταθέσουμε το ερώτημα, σε αυτόν τον αναπόφευκτο κύκλο της Ιστορίας, πώς είναι δυνατόν ένας νέος άνθρωπος να το θεωρήσει δεδομένο; Υπάρχει μια φράση «μην το πεις ότι είμαστε από την αρχή χαμένοι, ότι η μάχη αυτή είναι εξαρχής προδιαγεγραμμένη». Τι είναι αυτό που θα μας σώσει; Ισως το να κρατήσουμε τη σκέψη μας ανοιχτή, γενναία, να μπορώ να αναγνωρίζω το κακό. Να μην αφήνω την υποκρισία να κυριαρχεί. Και φυσικά να παραδέχομαι και τα λάθη μου. Και ναι, να κάνουμε λάθη, αλλά ας κάνουμε διαφορετικά λάθη κάθε φορά. Οχι τα ίδια και τα ίδια.
– Η ζωή για εσάς τι είναι;
– Μου αρέσει να τη βλέπω σαν ένα μεγάλο μάθημα. Αυτό είναι το δώρο της ηλικίας μου, ότι μπορώ να εκτιμήσω με μεγαλύτερη αντοχή ότι κάτι μαθαίνεις απ’ όλα. Από τη μέση και μετά του έργου έχουμε αυτενεργήσει γιατί πιστεύουμε ότι πρέπει να προετοιμαστούμε και για τη μάχη που έρχεται στη ζωή. Στην πρόβα λέμε ότι στο έργο αυτή η ιστορία είναι τελειωμένη. Δεν είναι όμως τελειωμένη η ιστορία έξω, όταν θα βγεις από την πόρτα του θεάτρου.
