ΘΩΜΑΣ ΨΥΡΡΑΣ
Τι απομένει απ’ τη φωτιά
εκδ. Μεταίχμιο, σελ. 165
Με θαυμαστή οικονομία και πυκνό λόγο, ο Θωμάς Ψύρρας μάς δίνει για άλλη μια φορά ένα κείμενο υψηλής αξίας. Το «Τι απομένει απ’ τη φωτιά» είναι η αφήγηση μιας ζωής (και τι ζωής!) υπό μορφή μακροσκελούς επιστολής. «Τελειώνοντάς το, είχα την αίσθηση πως έγραψα ένα βιβλίο για την προσωπική μοναξιά και ταυτόχρονα ένα απελπισμένο βιβλίο για την ανθρώπινη κατάσταση», λέει ο Θωμάς Ψύρρας στην ιστοσελίδα των εκδόσεων Μεταίχμιο. Στα εβδομήντα του χρόνια, ο ήρωας και αφηγητής Αρτέμ Αμπαριάν, Αρμένιος γεννημένος στην Ελλάδα, γράφει μια επιστολή σε έναν πολύ νεότερό του παραλήπτη, τον γιο μιας συμμαθήτριάς του. Υπάρχει εμμέσως και ένα στοιχείο παρακαταθήκης προς την επόμενη γενιά, αλλά όσα εξιστορεί ο ήρωας είναι πανανθρώπινα, διαχρονικά και γραμμένα με μια γλώσσα συνταρακτική.
Σπορά της Ιστορίας
Το «Τι απομένει απ’ τη φωτιά» είναι η αφήγηση μιας πολυτάραχης ζωής από την Αρμενία στη Θεσσαλία και από την ΕΣΣΔ στην Αργεντινή στην καρδιά του 20ού αιώνα.
Ο Θωμάς Ψύρρας ακτινογραφεί επί της ουσίας τον ολοκληρωτισμό με όχημα τη ζωή αυτού του άτυχου και συμπαθούς Αρμένη που βρέθηκε στη μέγγενη της Ιστορίας. Γεννημένος το 1924 «στο Καζακλάρ’ επαρχίας Τυρνάβου, που τώρα λέγεται Αμπελώνα», ο Αρτέμ Αμπαριάν ήταν ο ίδιος η σπορά της Ιστορίας. Η οικογένειά του έφθασε από τη Μικρά Ασία πρόσφυγες λίγο πριν από την Καταστροφή και εγκαταστάθηκε στο Καζακλάρ’ «γιατί εδώ ζούσαν από παλιά κι άλλοι Αρμένιοι». Εψαχναν τόπο με αμπέλια. Στην Ελλάδα δεν ένιωσε ποτέ ξένος. «Εκπατρισμένος ναι, ξένος όχι». Οταν ήταν 16 ετών, άρχισε ο πόλεμος. Αρχές του ’43 έχασε τη μάνα του από καρκίνο. Ο αδελφός του πήγε στο μέτωπο. Ο ίδιος γράφεται στην ΕΠΟΝ. «Προστρέξαμε πολλοί, αγόρια και κορίτσια». Εζησε ανείπωτες τραγωδίες. «Οταν μπήκαν την τελευταία φορά οι εασαδίτες στο χωριό, πήραν τη Ναζανί, τη μικρή αδελφή της μάνας μου, την τράβηξαν στα χωράφια – άσε!…» Οταν έφυγαν οι Γερμανοί, ο Αρτέμ πίστευε πως είχε έρθει ο καιρός να φτιάξει το αμπέλι του. Αλλά οι καιροί είχαν σκοτεινιάσει.
Ο Θωμάς Ψύρρας μάς οδηγεί στην καρδιά του παραλόγου. Ακολουθούμε τον Αρτέμ, έτσι όπως αφηγείται τη ζωή του, σε μια απίστευτη περιπέτεια όταν το 1947 μπαρκάρει σε ένα παλιό Liberty, βοηθός στο μηχανοστάσιο, με πρώτο ταξίδι στη Μασσαλία. Μετά σε λιμάνι της Πολωνίας, το ’48. Ο Αρτέμ και όσοι αριστεροί σύντροφοί του ήταν στο καράβι ήθελαν να πολεμήσουν στην Ελλάδα για τις ιδέες τους. Οι Πολωνοί τούς έβαλαν σε τρένο, οι Τσέχοι τούς έδωσαν λουλούδια και μια βιογραφία του Στάλιν, οι Ούγγροι τούς πήγαν σε στρατόπεδο ως «πράκτορες του ιμπεριαλισμού».
Μοναδικό αφήγημα
Η περίπτωση του Αρτέμ, που βίωσε κακουχίες και στερήσεις ως «προδότης» στα στρατόπεδα του ανατολικού μπλοκ, είναι συνταρακτική. Από την Ευρώπη πάει στην Τασκένδη και από εκεί στην Αργεντινή του ’70 να βρει την αδελφή του, και πέφτει από τον έναν ολοκληρωτισμό στον άλλον και από τη μια παράνοια στην επόμενη. Αλλά αυτό που κάνει το αφήγημα αυτό μοναδικό και πηγή δύναμης, συγκίνησης και ανθρωπιάς είναι ο τρόπος γραφής του Θωμά Ψύρρα.
Μας παραδίδει ένα κείμενο ολκής, χωρίς ούτε μία περιττή λέξη, έναν ύμνο στον άνθρωπο. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι απόλαυση, γνήσια, πηγαία, χωρίς φτιασίδια. Το «Τι απομένει απ’ τη φωτιά» ανήκει στη μεγάλη οικογένεια αντίστοιχων μαρτυριών, χαρτογραφεί την περιπέτεια του απλού ανθρώπου στις μυλόπετρες της Ιστορίας. Η αφήγηση γίνεται με αφορμή την επιστροφή του Αρτέμ στην Ελλάδα, στο χωριό του, έπειτα από μισό αιώνα – στο σπίτι του έμενε ένας βλάχος Σαρμανιώτης «που το πήρε χωρίς χαρτιά και πλερωμή στον Εμφύλιο».
Ο Θωμάς Ψύρρας, που υπηρετεί τα γράμματα με γνώση και αφοσίωση, είναι πνευματικό παιδί της Θεσσαλίας και με το νέο βιβλίο του έδειξε για μία ακόμη φορά την κλάση του.
