Το Πνευματικό Κέντρο Δήμου Ιωαννιτών, σε συνεργασία με την Πρεσβεία του Βελγίου και τη Wallonie-Bruxelles International, είχε την καλή ιδέα να διοργανώσει ένα μικρό αφιέρωμα στους αδελφούς Νταρντέν, στο κινηματογραφικό πρόγραμμά του «Κυριακές στο πανί», από τις 20 Μαρτίου έως τις 17 Απριλίου 2022. Το αφιέρωμα περιλαμβάνει τέσσερις ταινίες: «Το άγνωστο κορίτσι», «Ο γιος», «Το παιδί με το ποδήλατο», «Ροζέτα». Είχα τη χαρά να λάβω μέρος στην παρουσίαση και τη συζήτηση της πρώτης ταινίας του αφιερώματος.
Το «Αγνωστο κορίτσι» (La fille inconnue, 2016) διαδραματίζεται στη Λιέγη, τη γενέθλια πόλη των αδελφών Νταρντέν, του Ζαν-Πιερ (γεν. 1951) και του Λικ (γεν. 1954). Σε μια γειτονιά της, η νεαρή γιατρός φροντίζει με επαγγελματική ευσυνειδησία τους ασθενείς που επισκέπτονται το ιατρείο όπου εργάζεται. Είναι η τελευταία ημέρα της εκεί, γιατί έχει βρει πολύ καλύτερη θέση σε ένα ιατρικό κέντρο. Αφού αντιμετώπισε και το τελευταίο περιστατικό (ένα μικρό παιδί που παθαίνει επιληπτική κρίση μπροστά της), και έχει μείνει, μαζί με τον νεαρό τελειόφοιτο της Ιατρικής που κάνει την πρακτική άσκησή του, μία ώρα παραπάνω από το ωράριό της, χτυπάει το κουδούνι. Ο φοιτητής πάει να ανοίξει, αλλά η γιατρός τού το απαγορεύει, γιατί το ιατρείο έχει κλείσει. Αργότερα θα παραδεχθεί ότι η απαγόρευση ήταν και μια επίδειξη εξουσίας προς τον νεαρό εκπαιδευόμενο. Την άλλη μέρα, ένα νεαρό κορίτσι αγνώστων στοιχείων βρίσκεται νεκρό. Ηταν εκείνο που χτύπησε το κουδούνι και δεν του άνοιξαν (επιμύθιο: οι γιατροί, αφού αποφάσισαν να γίνουν γιατροί, απαντούν σε κάθε κλήση, σηκώνουν πάντα το τηλέφωνο, ό,τι ώρα και αν είναι). Το γεγονός αυτό θα στοιχειώσει τη νεαρή γιατρό, που δεν θα ησυχάσει αν δεν μάθει πρώτα απ’ όλα ποια ήταν αυτή η γυναίκα, αν δεν της δώσει ένα όνομα, αν δεν τη θάψει σε έναν τάφο που θα φέρει το όνομά της, και αν δεν μάθει ακόμη τι έγινε (ατύχημα ή έγκλημα;) και πώς ακριβώς έγινε. Θα τα καταφέρει τελικά, με επινοητικότητα και επιμονή, ξεπερνώντας εμπόδια και αψηφώντας κινδύνους, να μάθει ότι το κορίτσι που βρέθηκε νεκρό δεν είχε κλείσει καλά καλά τα δεκαοχτώ του χρόνια, ήταν από την Αφρική και ζούσε στο Βέλγιο χωρίς χαρτιά, πόρνη, στα χέρια μιας συμμορίας διακινητών και εμπόρων· θα μάθει και το πραγματικό όνομά της για να γραφτεί πάνω στον τάφο της· θα ανακαλύψει και πώς ακριβώς έχασε τη ζωή της και ποιος ευθύνεται γι’ αυτό. Η ταινία όμως δεν είναι αστυνομική, δεν έχει να κάνει με την εξιχνίαση ενός εγκλήματος.
Η ευθύνη δεν είναι νομική έννοια, είναι ηθική, ευθυνόμαστε ακόμη και όταν δεν ευθυνόμαστε.
Το «Αγνωστο κορίτσι» είναι μια κινηματογραφική σπουδή πάνω στην ιδέα της ευθύνης, όπως και όλες εξάλλου, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, οι ταινίες των Νταρντέν. Η γιατρός επωμίζεται την ευθύνη για τον θάνατο της άγνωστης κοπέλας, ενώ η αστυνομία τη διαβεβαιώνει πως δεν έχει καμία ευθύνη γι’ αυτόν. Εκείνη όμως ξέρει ότι, αν είχε ανοίξει την πόρτα, η μικρή πόρνη θα ζούσε. Δεν έχει απολύτως κανένα δίλημμα για το τι πρέπει να κάνει. Η ευθύνη δεν είναι νομική έννοια, είναι ηθική, ευθυνόμαστε ακόμη και όταν δεν ευθυνόμαστε. Ο Λικ Νταρντέν, που γράφει και τα σενάρια, ως μαθητής του Λεβινάς, το ξέρει καλά. Η προσωπική ανάληψη της ευθύνης δεν είναι αδάπανος συναισθηματισμός, δεν είναι λόγια του αέρα, προϋποθέτει ηθική τόλμη και συνεπάγεται κινδύνους.
Μια τέτοια πράξη ανάληψης ευθύνης δεν μένει χωρίς απήχηση, έχει μεταμορφωτική δύναμη. Πρώτα πρώτα σε αυτόν που την αναλαμβάνει: αλλάζει τις αξιολογικές ιεραρχήσεις του, τον τρόπο που βλέπει τα πράγματα της ζωής. Η γιατρός θα αρνηθεί τελικά τη θέση μεγαλύτερου κοινωνικού κύρους και υψηλότερων ασφαλώς αποδοχών που είχε καταφέρει να πάρει στο ιατρικό κέντρο, και θα μείνει στο ιατρείο για να φροντίζει τους φτωχούς ασθενείς της γειτονιάς. Θα μεταφέρει μάλιστα και την κατοικία της εκεί για να είναι σε διαρκή διαθεσιμότητα. Μια τέτοια ανάληψη ευθύνης έχει αντανάκλαση και στους άλλους. Η γιατρός θα αναζητήσει επίμονα τον νεαρό ασκούμενο γιατρό, γιατί πιστεύει ότι εγκατέλειψε την Ιατρική λόγω της δικής της αυταρχικής συμπεριφοράς. Εκείνος, που εγκατέλειψε ωστόσο τις σπουδές του για άλλους λόγους, βλέποντας τη δική της ηθική στάση, θα αποφασίσει να τις συνεχίσει. Ο πατέρας που ευθύνεται για τον θάνατο του κοριτσιού δεν θα αντέξει να σηκώνει άλλο το βάρος του φρικτού μυστικού του και θα αποπειραθεί να αυτοκτονήσει. Η γιατρός θα τον σώσει και εκείνος θα ομολογήσει στην αστυνομία. Το πρόσωπο στο οποίο η θαρραλέα ηθική στάση της γιατρού έχει τη μεγαλύτερη μεταμορφωτική επιρροή είναι η αδελφή της νεκρής πόρνης. Θα πάει η ίδια και θα βρει τη γιατρό, θα της ομολογήσει ότι έκανε την ανήξερη επειδή φοβόταν και κυρίως θα της ομολογήσει με συντριβή ότι ο θάνατος της αδελφής της την ανακούφισε γιατί τη ζήλευε, θεωρώντας ότι «ο δικός της» την ήθελε. Η ατομική ανάληψη ευθύνης δεν αλλάζει συνολικά την κοινωνία, δεν σταματάει τη βία, ούτε καταργεί τη φτώχεια και την προσφυγιά, μεταμορφώνει όμως κάποιους ανθρώπους. Ετσι πορεύεται ο κόσμος.
Οταν η αδελφή του νεκρού κοριτσιού, μετά τη φοβερή ομολογία της, ετοιμάζεται να φύγει, η γιατρός τη ρωτάει αν μπορεί να την αγκαλιάσει. Αγκαλιάζονται! Θυμάμαι πως όταν είδα την ταινία για πρώτη φορά, νόμιζα ότι αυτή θα ήταν η τελευταία σκηνή. Ο κύκλος έκλεινε. Και όμως είναι η προτελευταία. Οι σπουδαίοι Νταρντέν ξέρουν καλύτερα και θα κλείσουν την ταινία λιγότερο έντονα, με μια ήρεμη σκηνή: η γιατρός βοηθάει με τρυφερότητα μια ηλικιωμένη γυναίκα να σηκωθεί, να πάρει την πατερίτσα της και τη συνοδεύει μέχρι τη έξοδο του ιατρείου. Τόσο απλά! Η γιατρός μας δεν είναι πια μόνο ευσυνείδητη επαγγελματίας, έχει γίνει και τρυφερός άνθρωπος.