ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Ο Eρως και το Eθνος
Οι φυλές, οι θρησκείες και η ∆ημοτική ποίηση της αγάπης
Α΄ Eλληνες, Βλάχοι, Μαύροι, Αρβανίτες, Τούρκοι
Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι, τόμος 4-Α΄
εκδ. Aγρα
Ο τέταρτος τόμος της μνημειώδους, πλέον, σειράς του Παντελή Μπουκάλα «Πιάνω Γραφή να Γράψω – Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι» είναι διπλός. Το πρώτο μέρος του (4-Α΄) κυκλοφόρησε πρόσφατα και είναι ουσιαστικά η δημοσίευση της διδακτορικής του διατριβής (2018, Πανεπιστήμιο Κύπρου).
Ο τόμος έχει προσθήκες που σχεδόν διπλασιάζουν την έκταση της μελέτης. Ανεξάρτητα από αυτό, το βιβλίο διατηρεί την ιδιαίτερη φυσιογνωμία μιας ακαδημαϊκής διατριβής που το ξεχωρίζει από τα πρώτα τρία της σειράς. Το βλέπω λοιπόν σαν intermezzo στη μακρόπνοη αφήγησή του, που, έχοντας ξεκινήσει με τον πρώτο τόμο το 2016, θα συνεχιστεί με τη θεματική που παρατίθεται σε κάθε τόμο, και στον παρόντα (σ.σ. 21-22).
Αντικείμενο της μελέτης είναι η εξέταση όλων των εθιμικών παραμέτρων της ερωτικής επιθυμίας όπως καθορίζονται από τα φυλετικά, κοινωνικά και πολιτισμικά στερεότυπα που συγκροτούν την ιστορική συνθήκη-πλαίσιο της πραγμάτωσής της ανάμεσα σε αλλόφυλα, αλλοεθνή, αλλόθρησκα άτομα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Χαρτογράφηση πεδίου
Ο συγγραφέας, ερευνητής, που το πολύπλευρο έργο του (ποιητικό, φιλολογικό, δοκιμιακό, λογοτεχνικό, δημοσιογραφικό) τον έχει από μακρού κατατάξει ανάμεσα στις εξέχουσες φυσιογνωμίες των σύγχρονων ελληνικών γραμμάτων, επιχειρεί μια ευρύτερη από όλες τις προϋπάρχουσες χαρτογράφηση του πεδίου. Αναζητά σε πλήθος κειμένων, από ένα απόθεμα αιώνων από τον Μεσαίωνα έως τις μέρες μας, κάθε ιστορική πτυχή που θα μπορούσε να δώσει τρισδιάστατη προοπτική στο αντικείμενο της έρευνάς του. Ετσι, αντικείμενό του είναι η ανάδειξη του δημοτικού ποιητικού λόγου για τους «παράνομους» έρωτες. Προσφέρει πλήθος πληροφοριών για ιστορικά και λαογραφικά θέσμια που όχι μόνο δεν ενθαρρύνουν τον εκτός κοινότητας έρωτα αλλά, αντίθετα, τον απαγορεύουν και τον καταδικάζουν. Για τους υπόδουλους η Ρωμιά είναι αδιανόητο να παντρευτεί με Τούρκο ή ο Ελληνας με Τούρκισσα, Βουλγάρα, η λευκή με μαύρο, η Βλάχα με Πόντιο. Το αντίστροφο είναι νομικά εφικτό υπό την προϋπόθεση να αλλαξοπιστήσει η νύφη και να γίνει μουσουλμάνα. Με οδηγό τον συγγραφέα, ο αναγνώστης αποκτάει μια πολυδιάστατη ενημέρωση, μέσα από εύστοχα επιλεγμένα παραθέματα, για το θεσμικό πλαίσιο. Ενδεικτικό παράδειγμα οι βίαιοι εξισλαμισμοί των ελληνόπουλων προκειμένου να συγκροτηθεί ο οθωμανικός στρατός, ιδιαίτερα το επίλεκτο σώμα των γενίτσαρων και οι κάθε λογής επιπτώσεις του.
Συνοίκηση εθνοτήτων
Ο αναγνώστης οδηγείται σε ευρύτερα ζητήματα όπως αυτό της συνοίκησης των διαφόρων εθνοτήτων στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στις σχέσεις τους όχι μόνο με τους εξουσιαστές αλλά και μεταξύ τους – ακόμη και των ενδοεθνοτικών σχέσεων. Ετσι φωτίζονται σύνδεσμοι και αισθήματα, λ.χ., ανάμεσα στην ελίτ των Ελλήνων προκρίτων, των κοτζαμπάσηδων, με τους εργαζομένους στη γη, δίκην δουλοπαροίκων ομοεθνών τους, οι σχέσεις των κλεφτών και των αρματολών με τους «νομιμόφρονες» υπόδουλους και η ανέλκυση στην επιφάνεια παράδοξων για τα σημερινά βλέμματα καταστάσεων.
Ενας ακόμη τόμος δοκιμίων για το δημοτικό τραγούδι, αφιερωμένος στις εθιμικές παραμέτρους της ερωτικής επιθυμίας, από τον Παντελή Μπουκάλα.
Ο Μπουκάλας διαχωρίζει, για άλλη μία φορά, τη θέση του από την εθνοκεντρική λαογραφία των ιδρυτών αυτού του επιστημονικού βραχίονα της αυτογνωσίας μας. Για παράδειγμα, επισημαίνει ότι τα κλέφτικα και τα του μεικτού έρωτα δημοτικά τραγούδια έχουν, περισσότερο από τα άλλα, αποκλειστεί από τις εθνοκεντρικές ανθολογίες. Ιδρυτικοί μελετητές της ελληνικής λαογραφίας τα «κανονικοποιούν» και όσα δεν «κανονικοποιούνται» αποσιωπώνται. Η κριτική του στάση απέναντι σε εθνοκεντρικούς λαογράφους όπως ο Νικόλαος Πολίτης ή ο Στίλπων Κυριακίδης, των οποίων ασφαλώς αναγνωρίζει σημαντική την προσφορά, υπογραμμίζει αντιστικτικά και τις ομόχρονές τους φωνές στοχαστών και ποιητών, όπως ο Αποστολάκης ή ο Παλαμάς, που είχαν περισσότερο οικουμενικές απόψεις για την ελληνική λαογραφία.
Μοτίβα
Στερεότυπο μοτίβο που επανέρχεται σε όλη τη μελέτη, μέσα από την παράθεση των τραγουδιών, οι συγκρούσεις που είναι ιδεολογικές, θρησκευτικές και τοπικιστικές.
«Κάλλιο να ιδώ το αίμα μου στη γης να κοκκινήσει/ παρά να ιδώ τα μάτια μου μπέης να τα φιλήσει» (ή Τούρκος ή Βλάχος κ.ο.κ.).
Βεβαίως, υπάρχουν παραλλαγές στις οποίες αντί για την παραπάνω εθνοπρεπή στάση της ηρωίδας εκφέρεται μια πέραν αυτής ερωτική, χωρίς δεσμεύσεις. Γι’ αυτό και ο Μπουκάλας τονίζει ότι «είναι ιδιαίτερα επισφαλές να επιχειρούμε να αναδείξουμε νόμους γενικής ισχύος στην επικράτεια της δημοτικής ποίησης στηριζόμενοι σε μια εποπτεία της που αποκαλύπτεται μη πλήρης». Τα στερεότυπα φυσικά πληθαίνουν όσο και οι συγκρούσεις απέναντι σε μεικτές ενώσεις. Οταν, λ.χ., οι μάνες δείχνουν ανένδοτη αντίθεση στην πρόθεση του γιου να παντρευτεί αλλοεθνή ή αλλόθρησκη, οι γιοι δεν διστάζουν να τις εκβιάσουν συναισθηματικά όπως στους παρακάτω στερεοτυπικούς στίχους σε πολλές παραλλαγές:
«Θα λερωθεί η ποδίτσα σου σφουγγίζοντας τα δάκρυα/ θα λαλακιάσει η γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάτες…/ μην είδατε το γιούλη μου, το γιο μου, το παιδί μου;».
Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι υπάρχουν και δημοτικά τραγούδια που είναι ρατσιστικοί «κρωγμοί κακίας», όπως, λ.χ. για τους Εβραίους που «πίνουν το αίμα των παιδιών» και άλλα «υβριστικότατα», όπως εκείνα που καταγγέλλουν τον Αγιο Γεώργιο χαρακτηρίζοντάς τον «προδότη».
Πράγματι, η παρρησία του δημοτικού ποιητικού λόγου φτάνει στο σημείο να σκανδαλίζει τον αναγνώστη με τα τραγούδια που καταμαρτυρούν χαμερπή κίνητρα στον επιφανή άγιο της χριστιανοσύνης απέναντι στις κόρες που προσφεύγουν στην προστασία του για να αποφύγουν αλλόθρησκους διώκτες. Τον κατηγορούν ότι τις παραδίδει στον πλειοδότη σε τάματα αλλόθρησκο:
«Πχοιός είδε ψεύτη Αγιο κι Αγιο κατεργάρη/ να μολογά τσι χρισθιανούς για των Τουρκώ τη χάρη;».
Ή, «Δεν είδα άγιο χαραμή, δεν είδα άγιο ψεύτη/ να λιμπιστεί τα τάματα και να με φανερώσει».
Οι ερμηνείες που προτείνονται στα παραθέματα του συγγραφέα συγκλίνουν στην απογοήτευση των Ελλήνων από την έλλειψη προστασίας λίγα χρόνια μετά την Αλωση, μια έκφραση «καημού της ρωμιοσύνης». Θα πρόσθετα ότι εδώ θα μπορούσαμε, ίσως, να δούμε ένα επιβίωμα της παγανιστικής σχέσης του Ελληνα με τα θεία, κληροδοτημένο από την ωμά ωφελιμιστική σχέση των αρχαίων προγόνων με τους θεούς, όπως λ.χ. στα Ομηρικά Επη.
Οπως στους τόμους που προηγήθηκαν για το δημοτικό τραγούδι, ο Παντελής Μπουκάλας σχεδιάζει και εδώ την ειδική και τη γενική εικόνα με ευαισθησία και γνώση, καθώς και με τη σεισμογραφική ακρίβεια που χαρακτηρίζει το σύνολο του δοκιμιακού του έργου.
* Ο κ. Αντώνης Κωτίδης είναι ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
