«Οταν διάβασα ότι το Artdocfest θα πραγματοποιηθεί στη Μόσχα, δεν πίστευα στα μάτια μου – πώς; Πώς είναι δυνατόν; Γιατί αυτό το άτομο μπαίνει στο στόμα του λύκου και μάλιστα άοπλο; Είναι πολύ ενδιαφέρον να μάθουμε σε τι υπολογίζει; Πες μου, Βιτάλι, σε τι υπολόγιζες; Επιτρέψτε μου να το ξεκαθαρίσω, το ερώτημα αυτό δεν αποτελεί μομφή ή κατηγορία βλακείας, ενδιαφέρομαι πραγματικά να μάθω. Το ταξίδι σου στη Μόσχα, Βιτάλι, μοιάζει με επίσκεψη γιατρού με μια κούτα αντίδοτο για μια κοινωνία της οποίας η ασθένεια έχει φτάσει στο στάδιο όπου το αντίδοτο πρέπει να ρίχνεται κατά τόνους από ελικόπτερα».
Ο άνθρωπος στον οποίο απευθύνεται η παραπάνω ανάρτηση στο Facebook στις 2 Απριλίου 2022, είναι ο 58χρονος Βιτάλι Μάνσκι, βραβευμένος σκηνοθέτης και επικεφαλής της κριτικής επιτροπής στο διεθνές φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Artdocfest που επρόκειτο να κάνει πρεμιέρα την 31η Μαρτίου 2022 στη Μόσχα.
Το φεστιβάλ δημιουργήθηκε το 2007 από το αντίστοιχο «Κέντρο Κινηματογράφου» της Ρωσίας και τον Βιτάλι Μάνσκι. Επικεντρώνεται σε ρωσόφωνες ταινίες με θέματα που αφορούν τον ταραγμένο κόσμο μιας ταραγμένης περιοχής υπενθυμίζοντας, με αποκορύφωμα(;) την εισβολή στην Ουκρανία, ότι, 31 χρόνια μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, οι εξελίξεις βρίσκονται για αρκετές χώρες μόνο στην αρχή τους.
Η πορεία του Artdocfest, ειδικά μετά το 2014 και την έναρξη των επιθετικών ενεργειών της Ρωσίας απέναντι στην Ουκρανία, προσδιορίζεται από την πορεία του Βλαντιμίρ Πούτιν προς τον αυταρχισμό και τον ασφυκτικό έλεγχο του Κρεμλίνου πάνω σε καλλιτεχνικούς δημιουργούς και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Οι ρωσικές κρατικές δομές αρχίζουν να ασκούν πιέσεις στο φεστιβάλ και στον επικεφαλής του.
Το υπουργείο Πολιτισμού της Ρωσικής Ομοσπονδίας, σημαντικοί Ρώσοι αξιωματούχοι και βουλευτές του απευθύνουν μηνύσεις, βασισμένες στους νόμους λογοκρισίας που πλέον απροκάλυπτα υπονομεύουν κάθε μορφή ελεύθερης έκφρασης.
Την ίδια χρονιά, το 2014, ο υπουργός Πολιτισμού της Ρωσίας Βλαντιμίρ Μεντίνσκι ανακοινώνει την απαγόρευση της κρατικής υποστήριξης όλων των έργων που σχετίζονται με το φεστιβάλ: «Κανένα έργο του Μάνσκι, συμπεριλαμβανομένου του Artdocfest, δεν θα λάβει ποτέ χρήματα όσο είμαι υπουργός Πολιτισμού», δηλώνει στο Interfax.
Οι σχετικές διώξεις υποστηρίζονται από τα κρατικά μέσα ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένων των κύριων τηλεοπτικών καναλιών της χώρας: «Μπράβο, Βλαντιμίρ Ροστισλάβοβιτς (Μεντίνσκι)! Περιμέναμε πολύ καιρό για να αρχίσει το κράτος να υπερασπίζεται τη χώρα όχι μόνο από εξωτερικούς εχθρούς, αλλά και από την εσωτερική φωλιά των οχιών», γράφει η Komsomolskaya Pravda στις 24 Νοεμβρίου του 2014.
Οι αίθουσες όπου προβάλλονται τα ντοκιμαντέρ δέχονται επιθέσεις, άνθρωποι τραυματίζονται. Ο Μάνσκι αναγκάζεται να μετακομίσει στη Ρίγα της Λετονίας, οπότε και το Artdocfest συνδέεται με το διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου της Ρίγας, συνεχίζοντας ωστόσο παράλληλα την παρουσία του στη Μόσχα.
«Φέτος, σχεδόν όλες οι ταινίες που σχετίζονται με την τρέχουσα ατζέντα αφαιρέθηκαν από το πρόγραμμα. Ακόμα και διαφημιστικά έντυπα του φεστιβάλ λογοκρίθηκαν. (…) Θα επιστρέψουμε σε μια ελεύθερη και δημοκρατική Ρωσία».
Ο Μεντίνσκι ανακοινώνει επίσης ότι οι σκηνοθέτες θα λαμβάνουν χρήματα από το Ρωσικό Ταμείο Κινηματογράφου μόνον υπό τον όρο ότι θα γυρίζουν ταινίες που θα ακολουθούν προεγκεκριμένα είδη όπως οι οικογενειακές κωμωδίες, ή θα καλύπτουν «κοινωνικά σημαντικά» θέματα όπως οι προκλήσεις της ζωής με αναπηρία.
Είναι σαφές ότι ντοκιμαντέρ που φιλοξενήθηκαν και φιλοξενούνται στο Artdocfest, δεν εμπίπτουν στο περιθώριο ανοχής των ρωσικών αρχών για την καλλιτεχνική δημιουργία ακόμα κι αν στην κριτική επιτροπή μετέχουν εξέχοντα μέλη της διεθνούς καλλιτεχνικής κοινότητας όπως ο Ολεγκ Κούλιγκ ή ο βραβευμένος στα φεστιβάλ Καννών και Βενετίας και υποψήφιος για Οσκαρ, Αντρέι Ζγιάγκιντσεφ.
Τίτλοι όπως «Euromaidan: Rough Cut», ένα χρονικό της τρίμηνης εξέγερσης του Κιέβου που αποτελείται από πλάνα που τράβηξαν νέοι Ουκρανοί κινηματογραφιστές στην καρδιά των γεγονότων, ή «I Am Femen», του Ελβετού σκηνοθέτη Αλέν Μαργκό, για την καλλιτέχνιδα και ακτιβίστρια Οκσάνα Σάτσκο, μιας από τα ιδρυτικά μέλη της φεμινιστικής ομάδας καλλιτεχνικής διαμαρτυρίας Femen, δεν παραπέμπουν σε «οικογενειακή κωμωδία». Υπενθυμίζουμε ότι η ομάδα είναι πασίγνωστη για τις γυμνόστηθες διαμαρτυρίες της κατά του σεξισμού και της ομοφοβίας. Μεταξύ των προσώπων που είχε στοχοποιήσει η ομάδα από τη δημιουργία της το 2008, περιλαμβάνονται ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Ορθόδοξος Πατριάρχης Κύριλλος.
Η «Κρατική Κηδεία»
Ισως η «Κρατική Κηδεία», του σκηνοθέτη Σεργκέι Λόζνιτσα, αποτελούμενο εξ ολοκλήρου από αρχειακά ντοκιμαντέρ που απεικονίζουν το τελευταίο αντίο του σοβιετικού λαού στον Ιωσήφ Στάλιν, να «φέρνει» κάπως σε οικογενειακή, μαύρη κωμωδία, αλλά και πάλι…
Το ντοκιμαντέρ «My Friend, Boris Nemtsov» σε σκηνοθεσία της Ζόσια Ρόντκεβιτς για τον δολοφονημένο πολιτικό Μπορίς Νεμτσόφ προβλήθηκε στο πλαίσιο του φεστιβάλ το 2015, και πρέπει να ήταν εκείνο που ξεχείλισε το ποτήρι για το σύστημα Πούτιν. Ο Νεμτσόφ δολοφονήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 2015, δίπλα στην Ουκρανή σύντροφό του Αννα Ντουρίτσκα, σε μια γέφυρα κοντά στο Κρεμλίνο, με τέσσερις πυροβολισμούς στην πλάτη. Βρισκόταν στη Μόσχα βοηθώντας στη διοργάνωση μιας συγκέντρωσης κατά της ρωσικής στρατιωτικής επέμβασης στην Ουκρανία. Ταυτόχρονα, εργαζόταν πάνω σε μια έκθεση που αποδείκνυε ότι ρωσικά στρατεύματα πολεμούσαν μαζί με φιλορώσους αντάρτες στην ανατολική Ουκρανία, κάτι που το Κρεμλίνο διέψευδε. Τις εβδομάδες πριν από τον θάνατό του, είχε εκφράζει τον φόβο ότι ο Πούτιν θα έβαζε να τον σκοτώσουν.
Ο Βιτάλι Μάνσκι μιλώντας για το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ στο αντικαθεστωτικό Medusa έλεγε το 2015: «Θα ήταν ανήθικο, χαμηλό, ποταπό, ανέντιμο, ακόμη και απάνθρωπο να μιλάμε για το ρωσικό ντοκιμαντέρ και να αγνοούμε τον Νεμτσόφ. Είναι ο φόρος τιμής μας στη μνήμη ενός νέου, ταλαντούχου και γενναίου ανθρώπου. Αλλά μας τον πήραν, όπως μας παίρνουν όποιον εκπροσωπεί μια διαφορετική άποψη για όσα συμβαίνουν στον κόσμο μας. Είναι επίσης το κλειδί για την κατανόηση της τρέλας στην οποία βρισκόμαστε. Αυτή η τρέλα, για την οποία προειδοποίησε ο ίδιος ο Νεμτσόφ, αργά ή γρήγορα γίνεται κάτι. Ο Νεμτσόφ έλεγε πάντα ότι η Ρωσία χρειάζεται εξέλιξη, όχι επανάσταση. Αλλά η ζωή, προφανώς, ωθεί τις μελλοντικές εξελίξεις προς διαφορετική κατεύθυνση».
Η οριστική απόφαση για τη διακοπή της προβολής των ταινιών του φεστιβάλ στη Ρωσία ανακοινώθηκε από τον Βιτάλι Μάνσκι στις 2 Απριλίου 2022, με την παρακάτω δήλωση:
«Για όλα τα 15 χρόνια της ύπαρξής του, το φεστιβάλ υπερασπίστηκε την ειλικρίνεια του κινηματογράφου – ντοκιμαντέρ ως τέχνη. Το Artdocfest πάντα μιλούσε ειλικρινά για το τι συμβαίνει στη χώρα μας και στον κόσμο. Υποβαλλόμασταν συνεχώς σε διάφορες μορφές λογοκρισίας που σχετίζονται με την τρέχουσα πολιτική κατάσταση και τα αιτήματα διαφορετικών αρχών. Αλλά κάθε φορά αποφασίζαμε να συνεχίσουμε το φεστιβάλ. Φέτος, σχεδόν όλες οι ταινίες που σχετίζονται με την τρέχουσα ατζέντα αφαιρέθηκαν από το πρόγραμμα. Ακόμα και διαφημιστικά έντυπα του φεστιβάλ λογοκρίθηκαν. Το φεστιβάλ καταστράφηκε συνολικά από όλα όσα συμβαίνουν στη Ρωσία. Αυτό που συνέβη μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι συνθήκες που υιοθετήσαμε για να διατηρήσουμε το Artdocfest στη Ρωσία ήταν άσκοπες. Μια πολιτιστική εκδήλωση βασισμένη στην αφοσίωση στην πραγματικότητα δεν μπορεί και δεν πρέπει να υπάρχει στις συνθήκες μιας γιορτής ψεύδους και απαγόρευσης της αλήθειας. Θα επιστρέψουμε σε μια ελεύθερη και δημοκρατική Ρωσία. Πιστεύουμε σε αυτό».
Εγκαίνια με απειλή για βόμβα και πράκτορες της FSB
Η αρχισυντάκτρια του ανεξάρτητου ρωσικού περιοδικού New Times, Ευγενία Αλμπάτς, γράφει στις 2 Απριλίου 2022:
«Λίγο μετά τις 24 Φεβρουαρίου άρχισα να καταγράφω τι συνέβαινε. Τον τρόπο με τον οποίο ο παλιός κόσμος κατέρρεε. Τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι άλλαζαν. Τον τρόπο με τον οποίο έγινε σαφές ότι η καταστροφή είχε συμβεί, ότι ήμασταν εκεί και ότι δεν μπορούσαμε ούτε να τη σταματήσουμε. Μόνο να την καταγράψουμε. Αποφάσισα να δημοσιεύσω μερικές ιστορίες, υπό τον τίτλο “Σημειώσεις μέσα από την Καταστροφή”. Το κείμενο για το φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Artdocfest είναι το πρώτο αυτής της σειράς. Eνα φεστιβάλ ντοκιμαντέρ στη Μόσχα κατά τη διάρκεια της “στρατιωτικής ειδικής επιχείρησης” στην Ουκρανία φαινόταν σαν ένα εξαιρετικό γεγονός. Για να μην αναφέρουμε το γεγονός ότι υπήρχε η ευκαιρία να δούμε φυσιολογικά πρόσωπα από εκείνους που βρίσκονταν ακόμη στη Μόσχα.
“Και είστε στη Μόσχα;” ρώτησα τον Μάνσκι. Πράγματι: ποιος άνθρωπος με σώας τας φρένας θα πήγαινε στη Μόσχα, όταν όλοι όσοι μπορούν φεύγουν από αυτήν;
– “Ναι, είμαι στη Μόσχα”, απάντησε ο διάσημος ντοκιμαντερίστας.
Φτάνοντας, είδα την είσοδο μπλοκαρισμένη από περιπολικά. Ακουσα μια φωνή πίσω μου: “Ε, γυναίκα, πού πας”; Δύο άνδρες στέκονταν δίπλα σε περιπολικό. Ο ένας φορούσε αστυνομική στολή.
Πλησίασα και συστήθηκα: έτσι κι έτσι, είμαι δημοσιογράφος, έχω έρθει στα εγκαίνια του φεστιβάλ Artdocfest. Και έδειξα προς το λαμπερό φουαγιέ όπου μπορούσα να δω κόσμο.
– “Το κτίριο έχει εκκενωθεί πλήρως”, δήλωσε ο άνδρας που αυτοπροσδιορίστηκε ως υπολοχαγός Αρτεμ Τκατσένκο, “υπάρχει απειλή για βόμβα”.
– “Και τι γίνεται με αυτούς τους ανθρώπους;”, τον ρώτησα δείχνοντας αυτούς που βρίσκονταν στο λόμπι.
– “Είσαι προβοκάτορας”, απάντησε ο Τκατσένκο και έγινε σαφές ότι δεν ήταν αστυνομικός, αλλά η FSB, η Δεύτερη Υπηρεσία του, που όπως και στη Σοβιετική Ενωση, παρακολουθούσε τους διαφωνούντες.
[…] Κάλεσα τον Μάνσκι.
– Τι συνέβη;
– “Μας έκλεισαν πριν προλάβουμε να ανοίξουμε”, είπε με ελαφρώς υπόκωφη φωνή. Και στη συνέχεια, με χαμηλωμένη φωνή, μου έδωσε τη διεύθυνση ενός διαμερίσματος για να πάω.
[…] Πήγα. Θύμιζε πολύ διαμέρισμα στη Μόσχα τη δεκαετία του ’70, όπου είχαν συγκεντρωθεί αντιφρονούντες για να συζητήσουν το τελευταίο συλλαλητήριο».