Μας αιφνιδίασε ο Σπύρος Βλαχόπουλος με ένα βιβλίο («Χτίζοντας το Πολίτευμα», εκδόσεις Ευρασία) που αναζητεί τους πολιτειακούς συμβολισμούς στη δημόσια αρχιτεκτονική. Ο καθηγητής Δημοσίου Δικαίου με έμφαση στο συνταγματικό δίκαιο στη Νομική Σχολή Αθηνών διαφωνεί ευγενικά με τη γενικότερη πεποίθηση ότι ο κάθε επιστήμονας πρέπει να περιορίζεται στα όρια της ειδικότητάς του, αλλά και με την άποψη ότι ο δημόσιος χώρος δεν μας ανήκει. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι «η σφαιρική προσέγγιση ενός ζητήματος είναι η διεπιστημονικότητα» και θεωρεί ότι ο νομικός επιστημονικός εξοπλισμός προσφέρει μια ιδανική οπτική γωνία για την αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων που εκπέμπουν τα δημόσια κτίρια, κυρίως κτίρια των θεσμών και της εξουσίας, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Κατ’ επέκταση μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι ακόμα και ένας οικοδομικός κανονισμός που θεσπίζεται από την πολιτεία και διαμορφώνει το πρόσωπο πόλεων για δεκαετίες, έχει πολιτικά και πολιτειακά χαρακτηριστικά. «Χτίζουμε τα κτίρια τα οποία στη συνέχεια μας χτίζουν», έχει πει ο Τσώρτσιλ και αυτή η φράση είναι η αφετηρία του βιβλίου. Στη συνέντευξή του στην «Κ» ο κ. Βλαχόπουλος απάντησε σε ερωτήσεις για τα μηνύματα που εκπέμπουν τα δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, τα οποία διαμορφώνουν την καθημερινή μας εμπειρία.
– Στο βιβλίο σας αποκαλύπτετε τη διαλεκτική ανάμεσα στο πολίτευμα και την αρχιτεκτονική. Ποια είναι η διαλεκτική της ελληνικής Προεδρευομένης Δημοκρατίας με τα κτίρια του Κοινοβουλίου και της Προεδρίας της Δημοκρατίας που ήταν και τα δύο Παλάτια; Υπάρχει η Βασιλεία «εν υπνώσει» μέσα στη Δημοκρατία μας;
Τα δημόσια κτίρια χρησιμοποιούνται συχνά ως μέσα «αυτοπαρουσίασης» του κράτους.
– Η στέγαση δύο κορυφαίων θεσμών της Δημοκρατίας μας σε τέως Παλάτια αντανακλά σε αρχιτεκτονικό επίπεδο τη μεταβολή του πολιτεύματος. Αποτελεί ένδειξη αυτοπεποίθησης της Προεδρευομένης Δημοκρατίας, που δεν φοβάται, ίσως και επιδιώκει, να στεγαστεί σε εμβληματικά κτίρια του παλαιού καθεστώτος. Πάντως, η μετατροπή παλατιών σε σύμβολα του δημοκρατικού κόσμου, δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση το παλάτι του Λούβρου μετατράπηκε σε μουσείο για την παιδεία του λαού, ενώ το palais Bourbon στο Παρίσι από το 1795 στέγασε τη Βουλή των πεντακοσίων και έως σήμερα στεγάζει την Assemblée Nationale. Γενικότερα, το πιο χαρακτηριστικό και γενικότερης εμβέλειας παράδειγμα για το πώς ένα κτίριο μπορεί να αλλάξει χρήση και συμβολισμούς, μας το προσφέρει ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης: Χτίστηκε αρχικώς για να διεξάγονται ιπποδρομίες, μεταβλήθηκε όμως σε άτυπη «Βουλή» και κέντρο των πολιτικών εξελίξεων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
– Τα κτίρια των θεσμών και της εξουσίας είναι στέρεα και επιβλητικά, αλλά η εξουσία και οι θεσμοί είναι άυλες και ευπαθείς ιδέες και συλλήψεις. Μήπως τα κτίρια χτίζονται επιβλητικά για να εμπνεύσουν την ιδέα της στερεότητας για κάτι που είναι αόρατο;
– Τα δημόσια κτίρια χρησιμοποιούνται συχνά ως μέσα «αυτοπαρουσίασης» του κράτους. Αποτελούν τα ορατά σημάδια της μη ορατής πραγματικότητας, στα οποία ενώνονται το υλικό και το άυλο στοιχείο. Αλλωστε, η λέξη σύμβολο προέρχεται από το ρήμα «συμβάλλω», δηλαδή τοποθετώ μαζί το ορατό με το μη ορατό, το υλικό με το άυλο. Ειδικά τα κτίρια τα βλέπουμε καθημερινά σε κάθε βήμα μας και, συνεπώς, είναι πιο «κοντινά» και πιο οικεία σε εμάς, στοιχείο που αυξάνει ακόμη περισσότερο την αποτελεσματικότητα της συμβολικής τους λειτουργίας. Στο πλαίσιο αυτό, πράγματι τα κτίρια χτίζονται συχνά επιβλητικά για να εμπνεύσουν την ιδέα της στερεότητας. Μόνο που και το εγχείρημα αυτό αποδεικνύεται μάταιο, επιβεβαιώνοντας την παροδικότητα των ανθρώπινων εξουσιών. Αρκεί κανείς να θυμηθεί τα ογκώδη κτίρια της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας που είτε καταστράφηκαν είτε στέγασαν κτίρια της μεταπολεμικής δημοκρατίας. Μάλιστα, τρία υπουργεία στο Βερολίνο στεγάζονται σε κτίρια που κτίσθηκαν από το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, ένα δε από αυτά υπήρξε και η έδρα του υπουργείου Αεροπορίας του Χέρμαν Γκέρινγκ.
Πολιτεύματα στην ύπαιθρο, μέσα σε λεμονιές και πορτοκαλιές
– Το νέο κτίριο του γερμανικού ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου, αλλά και το νέο κτίριο του δημαρχείου του Λονδίνου με τις μεγάλες γυάλινες επιφάνειες συμβολίζουν τη διαφάνεια. Είναι όμως το μήνυμα αυτό υποκριτικό και παραπλανητικό από τη στιγμή που η ρήση του Μπίσμαρκ ότι οι νόμοι μοιάζουν με τα λουκάνικα («καλύτερα μη ρωτάς πώς φτιάχνονται») δεν έχει πάψει να ισχύει; Αξιοποιούμε την αρχιτεκτονική για να παραπλανούμε;
– Αν και η αρχιτεκτονική των δημόσιων κτιρίων υποδηλώνει σε μεγάλο βαθμό το πολίτευμα, θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι υπάρχει μια ευθεία, νομοτελειακή και «γραμμική» σχέση μεταξύ τους. Ενα πολίτευμα δεν γίνεται δικτατορικό ή δημοκρατικό ούτε αποκτά διαφάνεια, μόνο μέσα από την αρχιτεκτονική των δημόσιων κτιρίων. Σε πολλές περιπτώσεις, το πολίτευμα δεν χρειάζεται καν κτίριο. Τόσο το πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου του 1822 όσο και το Σύνταγμα της Τροιζήνας του 1827 ήταν «άστεγα»: Ψηφίσθηκαν στην ύπαιθρο ανάμεσα στις λεμονιές και τις πορτοκαλιές. Οσον αφορά τον συμβολισμό των γυάλινων δημόσιων κτιρίων για μεγαλύτερη διαφάνεια, και ο συμβολισμός αυτός έχει τα όριά του. Το Κοινοβούλιο από γυαλί δεν υποδηλώνει πάντοτε δημοκρατία ούτε, αντιστρόφως, το Κοινοβούλιο από πέτρα υποδηλώνει αναγκαστικά αυταρχικό καθεστώς. Οι Γερμανοί πολίτες δεν πληροφορούνται τα τεκταινόμενα εντός του Ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου μέσα από τους γυάλινους τοίχους της αίθουσας της Ολομέλειας, αλλά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αλλωστε, η βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων δεν έχει σχεδιασθεί με το υλικό του γυαλιού, δεν παύει όμως να αποτελεί το σύμβολο του κοινοβουλευτικού συστήματος. Συμπερασματικά και όπως λέει ο λαός μας, «τα ράσα δεν κάνουν τον παπά».
– Eχει υποστηριχθεί ότι η ελληνική αρχιτεκτονική της πολυκατοικίας εμπεδώνει τη συμπεριληπτικότητα. Κάθε πολυκατοικία είναι ένα μικρό χωριό. Είναι πράγματι η πολυκατοικία, καθώς στεγάζει στην ίδια διεύθυνση ετερόκλητα πρόσωπα από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα και τάξεις, αυτό που επέτρεψε στην Αθήνα και στις άλλες ελληνικές πόλεις να έχουν μεγαλύτερη ομοιογένεια και μικρότερες διαφορές ανάμεσα στις συνοικίες τους; Πιστεύετε ότι χωρίς την πολυκατοικία η συνύπαρξη των –ευεπίφορων στους κάθε λογής διχασμούς– Ελλήνων θα ήταν ακόμα δυσκολότερη από όσο είναι;
– Πράγματι, η ελληνική πολυκατοικία, με τα όποια αρνητικά της για την αλλοίωση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας ιδίως της Αθήνας, σε κοινωνικό επίπεδο είχε και θετικό αποτύπωμα. Επέτρεψε τη συστέγαση ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνικές και οικονομικές αφετηρίες και επιτέλεσε μια ενοποιητική κοινωνική λειτουργία, οι δε «ταξικές αναφορές» περιορίσθηκαν σε μεγάλο βαθμό στον όροφο του διαμερίσματος με τους πιο πλούσιους να κατοικούν στους ψηλούς ορόφους και τα ρετιρέ. Αλλωστε, η ίδια η φύση της πολυκατοικίας έχει μια έντονη κοινωνική αναφορά, σε αντίθεση με τον «ατομισμό» της μονοκατοικίας. Ας θυμηθούμε τα λόγια του Ηλία Ηλιού στο «Κουτίων εγκώμιον» του 1937: «Κ’ η πολυκατοικία δεν είναι μαϊμουδισμός και “καινοσπουδία και δη ασυμβίβαστος προς τον ατομισμόν του Ελληνος, ούτινος ιδεώδες είναι η μονοκατοικία”, σάμπως ο Ελληνας νάχε πάντα τα ίδια ιδεώδη κάτω από τις μεταβαλλόμενες συνθήκες της τεχνικής, παρά ήτανε κοινωνικό αίτημα, κοινωνική ανάγκη, που η μοντέρνα τεχνική επέφερε την εκπλήρωσή της».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr