«Hταν αργά το απόγευμα και περπάτησαν έως την είσοδο του κτιρίου της ιεραποστολής και στη συνέχεια έως τη μεγάλη πύλη του συγκροτήματος. Ο πάστορας σταμάτησε εκεί· το βλέμμα του αγκάλιασε την πεδιάδα μπροστά του έως πέρα, στη μακρινή πλαγιά. “Το ηλιοβασίλεμα προσδίδει μια πραότητα στο τοπίο, έτσι δεν είναι; Ωστόσο είναι ένα τοπίο όπου ξέρουμε πως δεν έχει συμβεί ποτέ τίποτα το σημαντικό”, είπε. “Είναι ένας τόπος χωρίς καμία απολύτως σημασία για την ιστορία των ανθρώπινων επιτευγμάτων ή προσπαθειών. Θα μπορούσαμε να ξεριζώσουμε αυτή τη σελίδα από την ανθρώπινη ιστορία και δεν θα είχε καμία διαφορά”. […] Ο Χάμζα τον έβλεπε σαν έναν άνθρωπο διχασμένο ανάμεσα στην ανάγκη του να κυριαρχεί και στην ενδόμυχη επιθυμία του να προσφέρει βοήθεια. Αναρωτήθηκε αν αυτό ίσχυε για όλους τους Ευρωπαίους ιεραποστόλους που δούλευαν με καθυστερημένους λαούς σαν κι αυτούς».
Ο Χάμζα είναι ένας από τους τέσσερις πρωταγωνιστές του Βρετανού συγγραφέα Αμπντουλραζάκ Γκούρνα στο τελευταίο του βιβλίο «Αλλες ζωές», που αποκαλύπτει μια άγνωστη σελίδα της γερμανικής αποικιοκρατίας, τουλάχιστον για το ελληνικό κοινό. Το βιβλίο, που θα κυκλοφορήσει στις 9 Ιουνίου από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση της Κατερίνας Σχινά, είναι η πρώτη συνάντηση του συγγραφέα, που τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας 2021, με τους Ελληνες αναγνώστες. Στις «Αλλες ζωές» ο συγγραφέας θίγει το θέμα της αποικιοκρατίας και τον βαθμό που επιδρά στις ζωές των ανθρώπων σε βάθος γενεών, ζητήματα εξουσίας, διαπροσωπικών σχέσεων και ανισότητας, που διαπλέκονται γύρω από έναν αιματηρό πόλεμο που διεξάγεται μεταξύ των γερμανικών και των βρετανικών αποικιοκρατικών δυνάμεων για τον έλεγχο της Ανατολικής Αφρικής και συγκεκριμένα για τη σημερινή Τανζανία, πατρίδα του συγγραφέα, στη σκιά του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο νεαρός Χάμζα είναι ένας από τους εθελοντές ειδικού γερμανικού στρατιωτικού σώματος Αφρικανών.
«Είναι ένα επεισόδιο της ιστορίας που έμεινε στο περιθώριο των ιστορικών αφηγήσεων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και γι’ αυτό ίσως είναι άγνωστο για πολλούς, αλλά δεν είναι άγνωστο ή ασήμαντο για τους ανθρώπους που έζησαν εκεί και γνώρισαν τη γερμανική αποικιοκρατία», σχολιάζει ο κ. Γκούρνα στη συνέντευξη που παραχώρησε στην «Κ» μέσω βιντεοκλήσης. «Αυτά τα γεγονότα φαίνονται πολύ μακρινά και για τους ίδιους τους Γερμανούς, αν και υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για αυτή την ιστορική περίοδο».
Ο κ. Γκούρνα μας λέει ότι μεγάλωσε με τις ιστορίες αυτού του πολέμου και μάλιστα ένας από τους ήρωες ενός άλλου, εμβληματικού, βιβλίου του με τίτλο «Paradise» (θα κυκλοφορήσει από τις ίδιες εκδόσεις) ολοκληρώνεται με ένα χαρακτήρα, τον Γιούσεφ, να κατατάσσεται στον γερμανικό αποικιακό στρατό. «Αναρωτήθηκα πόσοι Γιούσεφ θα μπορούσαν να υπάρξουν», σημειώνει. Το «Paradise» κυκλοφόρησε πριν από 30 χρόνια, αλλά η ιδέα ενός βιβλίου που θα διερευνούσε τον πόλεμο της λεγόμενης Γερμανικής Ανατολικής Αφρικής ήταν κάτι που απασχολούσε τον συγγραφέα. «Αρχισα να σκέφτομαι γιατί όλοι οι στρατοί που πολέμησαν σε αυτόν τον πόλεμο, απ’ όλες τις πλευρές, τη βρετανική, τη βελγική, την πορτογαλική, αποτελούνταν από Αφρικανούς. Οι αξιωματικοί μπορεί να μην ήταν, αλλά ήταν οι στρατιώτες και μου φαινόταν περίεργο που συμμετείχαν σε έναν ευρωπαϊκό πόλεμο που θα καθόριζε σε ποιους θα ανήκαν». Θέματα ταυτότητας, η σαγήνη της εξουσίας, ακόμη και οι αβάσταχτες συνθήκες της καθημερινότητας, όπως μας λέει, μπορεί να οδηγήσουν ένα νεαρό παιδί σε έναν πόλεμο. «Τότε δεν υπήρχε η ιδέα μιας Αφρικής και του να είναι κάποιος Αφρικανός», προσθέτει.
Ρωτάμε τον συγγραφέα αν υπάρχουν άνθρωποι σαν τον Γιούσεφ και τον Χάμζα στον ρωσικό στρατό που έχει εισβάλει στην Ουκρανία. «Είμαι σίγουρος πως υπάρχουν. Είμαι σίγουρος πως σε κάθε πόλεμο υπάρχουν άνθρωποι που είναι απρόθυμοι ή που δεν μπορούσαν να φανταστούν τι είδους υπηρεσίες θα έπρεπε να προσφέρουν στην πατρίδα τους», σχολιάζει και περιγράφει έναν από τους Γερμανούς αξιωματικούς στο βιβλίο του που εκτελεί πιστά τις διαταγές των επιθέσεων, αλλά διακατέχεται από αμφιβολίες. «Αυτό υπαινίσσομαι: δεν μπορεί να πει “μισό λεπτό, δεν είναι σωστό αυτό που κάνουμε”, αλλά νιώθει κάτι που δεν μπορεί να το εκφράσει με λέξεις», σχολιάζει. «Λίγοι έχουν το κουράγιο να παραδεχθούν ότι αυτό είναι λάθος και να αποχωρήσουν».
Είμαι σίγουρος πως σε κάθε πόλεμο υπάρχουν άνθρωποι που είναι απρόθυμοι ή που δεν μπορούσαν να φανταστούν τι είδους υπηρεσίες θα έπρεπε να προσφέρουν.
Ο Γερμανός αξιωματικός, όπως και ο πάστορας του βιβλίου, είναι δύο χαρακτήρες διχασμένοι ανάμεσα στη σκληρότητα και σε πράξεις καλοσύνης. Μαθαίνουν στον Χάμζα να γράφει και να διαβάζει ή περιποιούνται τα τραύματά του, αλλά δεν χάνουν ευκαιρία να του υπενθυμίζουν την ανωτερότητά τους. Τι εξυπηρετούν αυτές οι αντιθέσεις; Ο συγγραφέας μάς λέει ότι αυτές οι σχέσεις ξεκινούν από μια αντίληψη κατωτερότητας του άλλου, σε αυτή την περίπτωση των αφρικανικών πληθυσμών. «Αυτή η αντίληψη παράγει τη θέληση να είναι κάποιος σκληρός και άδικος, αλλά την ίδια στιγμή αυτοί (σ.σ. οι καταπιεστές) γνωρίζουν ότι αυτό δεν είναι αλήθεια, επειδή στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο απάνθρωποι όσο επιτάσσει η ιδεολογία τους. Αυτό είναι το δίλημμά τους. Αν το αναγνωρίσουν θα τους είναι αβάσταχτο. Η ανάγκη να δείξουν καλοσύνη ελαφραίνει το βάρος της συνείδησής τους. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις, υπάρχουν και εξαιρέσεις βέβαια, είναι αδύνατο να καταπιέσουμε εντελώς την ανθρωπιά μας».
Ο Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, με καταγωγή από την Τανζανία και αραβικές ρίζες, υπήρξε και ο ίδιος πρόσφυγας όταν μετανάστευσε στη Μεγάλη Βρετανία το 1968. Κατά την απονομή του Βραβείου Νομπέλ στη Σουηδική Ακαδημία, ο 73χρονος συγγραφέας και καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ μίλησε για την αγάπη του για το γράψιμο, τα χρόνια της «φτώχειας και της αποξένωσης», και την ανάγκη που δημιουργήθηκε μέσα του να μιλήσει για την προσφυγική εμπειρία, την αποικιοκρατία και την ιστορία της πατρίδας του.
Από τότε πέρασαν πολλά χρόνια, ο ίδιος έγραψε δέκα μυθιστορήματα και τιμήθηκε με τη μεγαλύτερη λογοτεχνική διάκριση. Υπάρχει ακόμη το ίδιο κίνητρο; «Δεν έχω βρει ακόμη τον χρόνο για να το σκεφτώ», λέει γελώντας, καθώς οι υποχρεώσεις και οι συνεντεύξεις που δίνει μετά το Νομπέλ είναι πάρα πολλές. «Υπάρχει όμως πάντα κάτι να ειπωθεί. Οι άνθρωποι είμαστε λίγο τέρατα και πάντα θα υπάρχει κάποια αδικία για την οποία πρέπει να μιλήσουμε ή μια πτυχή ανθρωπιάς που θα χρειαστεί να τιμήσουμε», σημειώνει, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. «Είναι ωραίο να μαθαίνεις νέα πράγματα, αλλά η συγγραφή χωρίς να είναι ευχάριστη και η ανάγνωση χωρίς ευχαρίστηση δεν αξίζουν τον κόπο», τονίζει σε άλλο σημείο της συζήτησής μας.
Το προσφυγικό
Πώς βλέπει την αντιμετώπιση των προσφύγων έξι δεκαετίες μετά τη δική του εμπειρία; «Υπάρχουν μερικές χώρες που έχουν δείξει ένα ανθρώπινο πρόσωπο στους μετανάστες και άλλες που δεν το έχουν κάνει», μας λέει και στη δεύτερη ομάδα βάζει μέσα και τη στάση της Ελλάδας στην τελευταία προσφυγική κρίση. «Αυτό που είναι σημαντικό είναι να καταλάβουμε ότι πρόσφυγας είναι ένας άνθρωπος του οποίου η ζωή είναι σε κίνδυνο εξαιτίας του πολέμου, της βίας ή της κρατικής βίας. Αν κάποιος είναι σε μια τέτοια κατάσταση και παρουσιαστεί μπροστά σου και αν εσύ έχεις τα μέσα να του προσφέρεις φιλοξενία, τότε για μένα είσαι υποχρεωμένος να το κάνεις».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr