Στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, στην οικία της Πηνελόπης Δέλτα στην Κηφισιά, η Μαρία Δημητριάδου και ο Τάσος Σακελλαρόπουλος ανοίγουν πάνω σε ένα μεγάλο τραπέζι μεγάλα ντοσιέ γεμάτα φωτογραφίες. Είναι όλα πορτρέτα στρατιωτών από την περίοδο 1912-1922. Για την ακρίβεια, είναι φωτογραφίες πεσόντων από τη «σιδηρά δεκαετία», όπως την όρισε ο ιστορικός Σπυρίδων Πλουμίδης στο πρόσφατο ομότιτλο βιβλίο του (εκδ. Μίνωας).
Σκοτωμένοι, τραυματίες που υπέκυψαν στα τραύματά τους σε στρατιωτικό νοσοκομείο, αγνοούμενοι, τα φοβερά βλέμματα ανδρών που άλλοτε μοιάζουν με ανήλικα παιδιά και άλλοτε με ώριμους, κουρασμένους άνδρες. Αυτή είναι η μεγάλη συλλογή της Ελπίδας (Ελδας) Λαμπίση.
Η επίσημη περιγραφή του αρχείου μάς πληροφορεί ότι πρόκειται για «Πορτρέτα στρατιωτών, πεσόντων στους Βαλκανικούς πολέμους, στο Μακεδονικό μέτωπο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία, που συγκέντρωσε η Ελδα Λαμπίση προκειμένου να προβεί στην έκδοση λευκώματος. Πίσω από κάθε φωτογραφία υπάρχουν τα ατομικά στοιχεία του εικονιζόμενου, καθώς και ο βαθμός και το σώμα στο οποίο είχε υπηρετήσει». Οκτώ αρχειακά κουτιά – φάκελοι και 683 φωτογραφίες.
«Τέλη της δεκαετίας του ’20», μου λέει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος, «άρχισε η Λαμπίση να κάνει το μεγάλο μάζεμα. Πήγαινε στα σπίτια των πεσόντων και ζητούσε πορτρέτα τους. Από τις οικογένειες ζητούσε να αναγράφουν από πίσω το όνομα, βαθμό και μονάδα, ημερομηνία θανάτου».
Τρομερό υλικό το οποίο, καθαρά από τύχη, εντοπίστηκε σε ένα παλαιο-πωλείο στον Βροντάδο της Χίου από τη Ρένα Ανδρεάδη, η οποία και το δώρισε στο Μουσείο Μπενάκη.
Οι συγγενείς των φονευθέντων προσέθεταν κάτι ακόμα: «Μετ’ επιστροφής», έγραφαν στο τέλος και το υπογράμμιζαν. Ζητούσαν δηλαδή να τους επιστραφεί η φωτογραφία του αγαπημένου τους – πράγμα που τελικώς δεν συνέβη. «Δεν ξέρω αν όντως ήθελε να κάνει λεύκωμα», σχολιάζει η Μαρία Δημητριάδου, «νομίζω ότι ήθελε να διεκδικήσει συντάξεις εκ μέρους των οικογενειών αυτών».
Το βέβαιο είναι ότι ουδέποτε αξιοποιήθηκε αυτό το τρομερό υλικό το οποίο, καθαρά από τύχη, θα εντοπιστεί πολλά χρόνια μετά σε ένα παλαιοπωλείο στον Βροντάδο της Χίου από τη Ρένα Ανδρεάδη, η οποία και το δώρισε στο Μουσείο Μπενάκη. «Ενδεχομένως να υπάρχουν και άλλες τέτοιες φωτογραφίες», παρατηρεί με νόημα η Μαρία Δημητριάδου.
Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, η Λαμπίση επισκεπτόταν τη Σμύρνη και άλλες τοποθεσίες του Μετώπου, μάλιστα το 1926 συνέγραψε και ένα βιβλίο με θέμα τον Εθνικό Διχασμό, την «Κατάληψη της Θεσσαλονίκης» (εξαντλημένο εδώ και δεκαετίες). Η Λαμπίση παντρεύτηκε τον Γεράσιμο Σπαταλά, λογοτέχνη με πλούσιο έργο. Θα ζήσουν συντροφιά στο γεμάτο φιστικιές κτήμα του τελευταίου στο Μεγάλο Πεύκο. Η χούντα θα απαλλοτριώσει το κτήμα αυτό εκβιαστικά για να δημιουργήσει τη Σχολή Αξιωματικών του Πυροβολικού και το Κέντρο Εκπαίδευσης Ειδικών Δυνάμεων.
Δεν θα τους αποζημιώσει ποτέ. Οι Σπαταλάς και Λαμπίση θα πεθάνουν μαραζωμένοι το 1971 «μέσα σε απερίγραπτη ένδεια», κατά τον Πέτρο Χάρη.
Το φωτογραφικό αρχείο της Λαμπίση θα παρουσιαστεί προσεχώς σε ειδική έκδοση από το Μουσείο Μπενάκη.
