Πώς ένα έργο που γράφτηκε σε μια «μικρή» γλώσσα και που ανήκει σε ένα καλλιτεχνικό ρεύμα με λίγους τώρα πια εκπροσώπους κατορθώνει να βρει τη θέση του στα βιβλιοπωλεία μιας μεγάλης χώρας της κεντρικής Ευρώπης;
Στην περίπτωση της ποιητικής συλλογής του Ανδρέα Εμπειρίκου (1901-1975) «Υψικάμινος», του πρώτου σουρεαλιστικού έργου του Ελληνα λογοτέχνη, ψυχαναλυτή και φωτογράφου που μεταφράστηκε πρόσφατα αυτούσιο στα γερμανικά, σημασία δεν έχουν μόνον οι συγκυρίες που ευνόησαν το εγχείρημα, όπως οι προσπάθειες της φιλολόγου, υποψήφιας διδάκτορος του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης και μεταφράστριας Ιωάννας Κωστοπούλου να εκδοθεί στη Γερμανία κάτι λιγότερο κλασικό από τον Καβάφη, τον Ρίτσο ή τον Σεφέρη· μια κάποια σημασία έχουν και τα εμπόδια που η συγκεκριμένη μετάφραση συνάντησε.
Η δύναμη του φολκλόρ
«Σε βιβλιοθήκες νέων ελληνικών στο Βερολίνο», λέει η Ιωάννα Κωστοπούλου, «θα βρει κανείς σε ανθολογίες μεταφρασμένα ποιήματα του Ανδρέα Εμπειρίκου όπως οι “Στροφές στροφάλων” ή κάποια από την “Υψικάμινο”. Θα βρει επίσης αγγλικές εκδόσεις που αναφέρουν τον “Μεγάλο Ανατολικό” ως πορνογραφικό έργο, κάτι που σημαίνει ότι δεν το μελέτησαν εις βάθος. Οταν είχα προτείνει την “Υψικάμινο” σε έναν εκδότη στη Γερμανία, του είχε φανεί τετριμμένο και μπανάλ. Αρκετοί πιστεύουν ότι ο σουρεαλισμός δεν σου προκαλεί αυτό που σου προκαλούσε κάποτε, το οποίο βέβαια είναι μεγάλη συζήτηση. Μεταφράζονται ωστόσο ακόμη και δευτερεύοντα έργα του Καζαντζάκη, γιατί τον γνωρίζουν από τον “Ζορμπά” και γιατί υπάρχει ακόμα η δύναμη του φολκλόρ».
Τελικά, η «Υψικάμινος» του Εμπειρίκου, που εκδόθηκε το 1935 στην Ελλάδα, κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις γερμανικές εκδόσεις Turia + Kant («Hochofen» είναι ο γερμανικός τίτλος της συλλογής) και βραβεύτηκε από τον μεταφραστικό οργανισμό Deutscher Übersetzerfonds. Η έκδοση παρουσιάστηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε και θα παρουσιαστεί άλλη μία φορά στην Αθήνα και μία στην Ανδρο, στις 20 και 23 Ιουλίου.
Πώς όμως η Ιωάννα Κωστοπούλου προσέγγισε μεταφραστικά τη γλώσσα της «Υψικαμίνου», που είναι ετερογενής, κρυπτική, προϊόν της περίφημης «αυτόματης γραφής» των σουρεαλιστών και του Εμπειρίκου και ταυτόχρονα καθαρεύουσα; Πώς προσέγγισε μια γλώσσα που αδιαφορεί για τις περιγραφικές ικανότητές της, υπηρετώντας αντίθετα την επιθυμία του ποιητή να γράψει ποιήματα που θα είναι ταυτόχρονα «γεγονότα»; Πώς απέδωσε το «Τριαντάφυλλα στο παράθυρο», με τον στίχο «Σκοπός της ζωής μας δεν είναι η χαμέρπεια» ή το «Παρουσία αγγέλων εντός ατμομηχανής», όπου αναρωτιέται κανείς αν πρωταγωνιστούν ζώα ή μηχανές, καθώς και αρκετά ακόμη ποιήματα, που ο δημιουργός τους προτιμούσε να μην ερμηνεύονται, αλλά να βιώνονται;
Φυσητήρες
Αφού εξηγήσει ότι η γλώσσα του Εμπειρίκου ανατρέπει την πεποίθηση ότι όποιος έγραφε στη δημοτική ήταν προοδευτικός και όποιος επέλεγε την καθαρεύουσα ήταν οπισθοδρομικός («η καθαρεύουσά του δεν ήταν σεμνή ή σεμνότυφη», λέει η μεταφράστρια), αφού υπογραμμίσει ότι και η ίδια είναι καχύποπτη απέναντι στην ερμηνεία, αλλά την ίδια στιγμή «δεν μπορούμε να μιλάμε και για μια ελευθερία που βολεύει εμένα, επομένως έπρεπε να μελετήσω με πολλή προσοχή την κάθε μία λέξη», αφού εξηγεί ότι ειδικά στο «Παρουσία αγγέλων…» χρειάστηκε να βρει έναν όρο που να παραπέμπει σε φυσητήρες αλλά και σε βαλβίδες οξυγόνου, η Ιωάννα Κωστοπούλου εξηγεί ότι επιστράτευσε μέχρι και παλιές μεταφράσεις ομηρικών έργων από Γερμανούς φιλολόγους του 18ου αιώνα ή το λεξικό των αδελφών Γκριμ, προκειμένου να βρει τη σωστή, αρχαΐζουσα λέξη.
Και τι θα έλεγε σε έναν Γερμανό αναγνώστη εάν τη ρωτούσε γιατί να διαβάσει την «Υψικάμινο» σήμερα; Θα του έλεγε για το ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο σουρεαλισμός των μικρότερων χωρών ή για σκηνές που δεν θα μπορούσε να συναντήσει ούτε στην αλλόκοτη «Αγρύπνια των Φίνεγκαν» του Τζέιμς Τζόις. Θα του έλεγε επίσης για τις πολιτικές δυνατότητες του σουρεαλισμού: «Κάποιοι λένε ότι απέτυχε στο πολιτικό κομμάτι», καταλήγει η Ιωάννα Κωστοπούλου, «άλλοι λένε ότι είναι ανοιχτό ζήτημα. Ποια είναι άραγε η πολιτική σκέψη που μπορεί να προκύψει σήμερα διαβάζοντας τους σουρεαλιστές; Εχει νόημα να επιστρέφουμε σε αυτούς; Νομίζω πως ναι. Το 1935 ο Χίτλερ ήταν ήδη στην εξουσία. Και αρκετοί ήλπιζαν ότι θα υπήρχε μια αντίπραξη στον φασισμό, που θα την ωθούσαν η σουρεαλιστική τέχνη και ποίηση».