ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ε. ΦΙΛΙΠΠΗΣ
Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939).
Διαίρεση, διχόνοια και διχασμός στην Ισπανία του 20ού αιώνα
εκδ. Εστία, σελ. 222
Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος έχει μελετηθεί από πολλούς ιστορικούς παγκοσμίως, καθώς είχε μεγάλο αντίκτυπο στην ιστορία του 20ού αιώνα. Ωστόσο, η οπτική γωνία υπό την οποία τον εξετάζει σε αυτό το βιβλίο του ο Δημήτρης Φιλιππής, αναπληρωτής καθηγητής στο Πρόγραμμα «Ισπανική Γλώσσα και Πολιτισμός» στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ), είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Εκτός από τη λεπτομερή ανάλυση του ισπανικού πολέμου, η Ελλάδα και ο ελληνικός εμφύλιος «παρεμπίπτουν» στη μελέτη του Δ.Φ., καθώς ο συγγραφέας έχει δημοσιεύσει πολλές μελέτες (σε ελληνικά, ισπανικά και αγγλικά) για την εμπλοκή της Ελλάδας στον πόλεμο της Ισπανίας. Ο Δ.Φ. δηλώνει εξαρχής την «εναλλακτική» του και την ακολουθεί, νομίζω, με επιτυχία: «ιστορεί “κατ’ αναδρομή” τον ανατρεπτικό ισπανικό 20ό αιώνα και αποτυπώνει, κατά το δυνατόν, τη μεγάλη εικόνα του».
Το βιβλίο προκαλεί το ενδιαφέρον από την «αισθητική επιλογή» του εξωφύλλου, με την προπαγανδιστική αφίσα-πρόσκληση, του 1937, του δημοκρατικού υπουργείου Δημόσιας Εκπαίδευσης, που εν μέσω της σύρραξης συνέχιζε να «ανοίγει τις βιβλιοθήκες του στον λαό»: «Διαβάστε. Πολεμώντας την άγνοια θα νικήσετε τον φασισμό», λέει η αφίσα. Ο αναλφαβητισμός και το αγροτικό ζήτημα (η διανομή γαιών στους ακτήμονες) ήταν τα πρώτα προτάγματα της Β΄ Ισπανικής Δημοκρατίας, που τελικά ηττήθηκε. Οπως προκύπτει μέσα από την ανάλυση του Δ.Φ., η ανάγνωση συνιστούσε μια δημοκρατική προτροπή άμεσης προτεραιότητας προκειμένου να κατακτηθεί η ελευθερία, με υπέρβαση προφανώς της διαίρεσης, της διχόνοιας και του διχασμού, που «βασάνιζαν» διαχρονικά την Ισπανία.
Το βιβλίο διαρθρώνεται σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο, παρουσιάζει την έκταση της καταστροφής κατά τον Εμφύλιο (1936-1939) και την προέκτασή της τον Φρανκισμό (1939-1975). Στο δεύτερο, ιστορεί τη μακρά περίοδο του προ-εμφυλίου, από το γύρισμα του 19ου αιώνα στον 20ό, έως το στρατιωτικό πραξικόπημα της 18ης Ιουλίου του 1936, όπως και την πορεία από τον «μετεμφύλιο πρωτοφρανκισμό» (1939-1950), στον «ώριμο» φρανκισμό (1951-1975) και στη Μεταπολίτευση. Σε αυτό το κεφάλαιο μελετώνται οι διεθνείς επιπτώσεις του Ισπανικού Εμφυλίου από κάθε σκοπιά: διπλωματική, κοινωνική, πολιτική, θρησκευτική και ιδεολογική.
Τα «τρία Δ»
Στο τρίτο κεφάλαιο, εκτίθεται η βασική θέση της μελέτης, δηλαδή ότι η διπλωματία, η κατασκοπεία και η προπαγάνδα έκριναν το αποτέλεσμα του Ισπανικού Εμφυλίου και όχι, βεβαίως, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις. Στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύονται τα αίτια και ανθολογούνται τα κυριότερα γεγονότα που σχημάτισαν, όπως τονίζεται παραστατικά, «τα τρία Δ της “ισπανο-ισπανιόλικης σύγκρουσης”: Διχόνοια των κοινωνικών τάξεων, Διαίρεση των ισπανικών εθνοτήτων, εθνικός Διχασμός της Ισπανίας». Στο τέλος, υπάρχει ένα παράρτημα «σύνοψης» της σύγχρονης ιστορίας της Ισπανίας («Ισπανοί εναντίον Ισπανών»), καθώς και ένα γλωσσάρι, το οποίο όμως δεν είναι και τόσο «σύντομο», όπως δηλώνει ο συγγραφέας, καθώς επεξηγούνται και διευκρινίζονται οι (πολλές) «έννοιες-κλειδιά» της ισπανικής ιστορίας – ιστοριογραφίας.
Βέβαια, παρατίθεται και η πλούσια (ισπανόγλωσση και ελληνόγλωσση) βιβλιογραφία, όπου συμπεριλαμβάνονται, εκτός από τα πλέον αντιπροσωπευτικά έργα για το θέμα, και άλλες πηγές, όπως αρχεία, κατάλογοι εκθέσεων, μουσικές συλλογές-μελέτες, λεξικά, μαρτυρίες-αναμνήσεις, ντοκιμαντέρ-κινηματογραφικά επίκαιρα-ταινίες, κόμικς και έντυπα.
Ο Δημήτρης Φιλιππής αναδεικνύει ιδιαίτερα τη διπλωματική ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου, καθώς η Ελλάδα διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ωστόσο, το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι σε αυτό το βιβλίο ο «συγγραφέας-αφηγητής» στηρίζεται ισοδύναμα-αλληλένδετα στην ιστοριογραφία, στη βιογραφία, στη λογοτεχνία, στην τέχνη και, τελικά, ο αναγνώστης, εκτός από το «μεγάλο» γεγονός της «σύγκρουσης των δύο Ισπανιών», «(παρ)ακολουθεί» συνάμα και την πορεία του -του/ων ισπανικού/ών πολιτισμού/ών και κατανοεί τη νοοτροπία του- του/ων ισπανικού/ών λαού/ών. Οχι τυχαία, ο συγγραφέας επέλεξε, ως προμετωπίδα, να αφήσει να ακουστεί η φωνή του μέγιστου ποιητή Αντόνιο Ματσάδο: «Μικρέ Ισπανέ που έρχεσαι / στον κόσμο, ας σε φυλάγει ο Θεός. / Μια από τις δύο Ισπανίες / θα σου παγώσει την καρδιά […] άνθρωπε της Ισπανίας: ούτε το παρελθόν πέθανε / ούτε το αύριο, ούτε το χθες, είναι γραμμένο […] / Κι είναι το σήμερα κείνο το αύριο του χθες… Κι όλη την Ισπανία ντυμένη βρώμικα ψευτόχρυσα καρναβαλιού / την έχουμε έτσι ακόμη; Φτωχή και λιπόσαρκη και μεθυσμένη / σήμερα με κρασί κακό: το αίμα της πληγής της».
Και όσο προχωρεί στην ανάγνωση, ακούει κανείς κι άλλες φωνές των μεγάλων της ισπανόφωνης λογοτεχνίας. Π.χ., ο Δ.Φ. παραθέτει ακόμα και τον Θερβάντες με τον Δον Κιχώτη του, που έχουν πάρει, σε ανύποπτο χρόνο, θέση στο θέμα της ιστορικής μνήμης-μνημόνευσης: «Σου θυμίζω ωστόσο, αδερφέ μου Πάνθα, απάντησε ο Δον Κιχότε, ότι δεν υπάρχει μνήμη που να μην την απαλείφει ο χρόνος, ούτε πόνος που να μην τον καταργεί ο θάνατος». Ως γνωστόν, ο Ισπανικός Εμφύλιος άφησε ανοικτές τις πληγές και τη μνήμη τους, και στους νικητές και στους ηττημένους.
Ο Δ.Φ. αναδεικνύει ιδιαίτερα τη διπλωματική ιστορία του Ισπανικού Εμφυλίου, καθώς η Ελλάδα διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο. Ας δώσουμε τον λόγο στον συγγραφέα: «Στην Αθήνα έλαβε χώρα ένα διπλωματικό πραξικόπημα: ένας ικανότατος διπλωμάτης καριέρας, ο Σεμπαστιάν Ρομέρο Ραντιγάλες, λίγο πριν το πραξικόπημα του Φράνκο, έφτασε ξαφνικά στην ελληνική πρωτεύουσα και κατέλαβε το κτίριο της Ισπανικής Πρεσβείας, στην οδό Σκουφά 31, στο Κολωνάκι». Ακολούθως, «με τη βοήθεια της Ιταλικής Πρεσβείας και τη σιωπηρή συγκατάθεση του φιλοφασιστικού καθεστώτος Μεταξά, ο Ραντιγάλες έχρισε τον εαυτό του “διπλωματικό εκπρόσωπο της Επαναστατικής Κυβέρνησης Φράνκο”». Οπως διευκρινίζεται, αντίστοιχα «διπλωματικά πραξικοπήματα» έλαβαν χώρα, με ανάλογη επιτυχία, και σε άλλα «νευραλγικά σημεία της Ευρώπης», γεγονός το οποίο αποδεικνύει ότι «οι Ισπανοί πραξικοπηματίες δεν ήταν καθόλου ερασιτέχνες».
Αθήνα – Θεσσαλονίκη
Πώς αντιμετώπισε η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου τα τεκταινόμενα; «Παθητικά», υποστηρίζει ο Δ.Φ. Στην υπόθεση του πραξικοπήματος των Αθηνών, «η Μαδρίτη αποδέχθηκε τα τετελεσμένα, καθώς δεν είχε προφτάσει να αναπληρώσει τον τότε ασθενή (και κατόπιν θανόντα) πρεσβευτή της στην Αθήνα, Ραμόν Αμπέλια. Το μόνο που κατάφερε η κυβέρνηση Λάργκο Καμπαλέρο ήταν να διατηρήσει υπό τον έλεγχό της το προξενείο της στη Θεσσαλονίκη, απ’ όπου εξεδίωξε τον εθνικιστή διπλωμάτη Γκαμπαλδόν και από τις αρχές του 1937, διόρισε εκεί νέο πρόξενο τον εβραίο διανοούμενο Μάξιμο Χοσέ Καν Νουσμπάουμ» (σελ. 112).
Οι δύο διπλωμάτες, ο εθνικιστής των Αθηνών και ο δημοκρατικός της Θεσσαλονίκης, «μονομάχησαν έπειτα» στην προσπάθειά τους να ελέγξουν, καθένας υπέρ της κυβέρνησής του, το διεθνές λαθρεμπόριο όπλων στην εμπόλεμη Ισπανία, που διεξαγόταν σε μεγάλο βαθμό μέσω της «γέφυρας του Αιγαίου».
Μόνο στις λίγες «αδελφές» χώρες της Λατινικής Αμερικής, η διπλωματία της δημοκρατικής πλευράς είχε κάποιο αποτέλεσμα, τονίζει ο Δ.Φ. και εξηγεί, συνοδεύοντας πάντα στην αφήγησή του την ιστοριογραφία με τη λογοτεχνία, ότι σε αυτές τις χώρες το λαϊκό αίσθημα συντασσόταν με την Ισπανική Δημοκρατία, ανεξάρτητα από την πολιτική και την ιδεολογία των ανά χώρα κυβερνήσεων (πλην Μεξικού και Χιλής, οι υπόλοιπες δήλωναν, έμμεσα ή άμεσα, φίλα διακείμενες στον Φράνκο).
Παρ’ όλα αυτά, συγκροτήθηκε η λατινοαμερικανική Ομοσπονδία Οργανισμών Βοήθειας προς την Ισπανική Δημοκρατία, ενώ υπήρξαν κινήσεις καθιέρωσης της 12ης Οκτωβρίου, Ημέρα της Ισπανοσύνης (ή «της Φυλής»), σε «Ημέρα του Αγώνα κατά του Φασισμού». Αλλά και εκεί δεν αποφεύχθηκε τελικά η ήττα, καθώς οι χώρες του Αξονα (Ιταλία, Γερμανία και Ιαπωνία) «είχαν ήδη ισχυρή οικονομική παρουσία στη Λατινική Αμερική (Ουρουγουάη, Αργεντινή, Κολομβία, Βραζιλία, Περού), που συνεχίστηκε και κατά τη δεκαετία του ’40» (σελ. 153).
Κλείνοντας, θα ήταν παράλειψη να μη σημειώναμε την «επικαιρότητα» του βιβλίου. Η αλυσίδα των κατάφωρων παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου (προστέθηκε ένας ακόμα κρίκος με την επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία) άρχισε ουσιαστικά με τον Ισπανικό Εμφύλιο, αφού, όπως αποδεικνύει ο Δ.Φ., οι περισσότερες χώρες παραβίασαν τότε τη διεθνή συμφωνία του εμπάργκο όπλων στην Ισπανία, γεγονός που ωφέλησε τελικά τη νικήτρια Ισπανία του Φράνκο, για να οδηγήσει «την ηττημένη Ισπανία του Λαϊκού Μετώπου στην αξιοθρήνητη έξοδο-εξορία της». Και το οξυμένο τελευταία, λόγω ουκρανικού, προσφυγικό πρόβλημα, αναβιώνει μνήμες στις δύο χώρες μας, Ελλάδα και Ισπανία, καθώς παραπέμπει τόσο στη Μικρασιατική Καταστροφή, όσο και στον Ισπανικό Εμφύλιο.
* Η κ. Αλίθια Βιγιάρ Λεκουμπέρι είναι επίκουρη καθηγήτρια Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας, Universidad Internacional de Valencia (VIU).