Μέσα στη ζεστή καλοκαιρινή Αθήνα, αν έχετε έστω και λίγο χρόνο στη διάθεσή σας τα πρωινά, επισκεφθείτε το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στη Βασιλίσσης Σοφίας, για μια απόδραση στη μακρινή χριστιανική Αιθιοπία. Μέσα από τις 65 φωτογραφίες του Βασίλη Αρτίκου, που παρουσιάζονται στη μεγάλη αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων του μουσείου, θα ταξιδέψετε στη διάσημη Λαλιμπέλα, όπου βρίσκεται το εντυπωσιακό μνημειακό σύνολο έντεκα μονολιθικών εκκλησιών λαξευμένων στον ηφαιστειακό βράχο.
Οι εκκλησίες αυτές, που χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 14ο αιώνα, έχουν εγγραφεί στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO και, καθώς θεωρούνται το όγδοο θαύμα του κόσμου, γεμίζουν από πιστούς που συρρέουν στις μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης.
Ο καταξιωμένος φωτογράφος επισκέφθηκε πολλές φορές τη σκαρφαλωμένη σε υψόμετρο 2.630 Λαλιμπέλα, ανάμεσα σε άγριες βουνοκορφές, απότομες πλαγιές και χαράδρες. Οπως περιγράφει στην έκθεση, «μυστήρια επιβλητική, ένας ζωντανός τόπος λατρείας για τους χριστιανούς της Αιθιοπίας», οι εκκλησίες αυτές κουβαλούν πάνω τους ιστορία περίπου 800 ετών και «προκαλούν δέος ως μοναδικές δημιουργίες θέλησης και πίστης του ανθρώπου στον Θεό».
Στις φωτογραφίες του αποτύπωσε τη δωρική ομορφιά τους, μαζί και τον τρόπο που οι προσκυνητές φτάνουν έως εκεί, μέσα από τα βουνά, φορώντας λευκούς μανδύες και κρατώντας στα χέρια ραβδιά, τα οποία διευκολύνουν το δύσκολο ταξίδι τους για το ιερό προσκύνημα.
Η έκθεση του Βασίλη Αρτίκου στο ΒΧΜ με τίτλο «…”ἐν τυμπάνῳ καί χορῷ” στις λαξευτές εκκλησιές της Lalibela» που θα διαρκέσει έως και τις 9 Οκτωβρίου, άφησε σε μια εβδομάδα τις καλύτερες εντυπώσεις. Το βράδυ των εγκαινίων της, στον αύλειο χώρο του μουσείου γυναίκες από την Αιθιοπία, ντυμένες με παραδοσιακές ενδυμασίες, παρουσίασαν την τελετή παρασκευής καφέ στους προσκεκλημένους, ένα δρώμενο του Συλλόγου Ελλήνων της Αιθιοπίας. Επειτα η Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία της Αθήνας συνέχισε με ένα χοροψαλτικό δρώμενο που παρουσίασαν κοπέλες με ενδυμασίες της Αιθιοπικής Εκκλησίας, οι οποίες τραγουδούσαν ύμνους έχοντας σείστρα και ράβδους.
Προσκύνημα
«Προκαλούν δέος ως μοναδικές δημιουργίες θέλησης και πίστης του ανθρώπου στον Θεό», λέει ο φωτογράφος Βασίλης Αρτίκος.
Οι χριστιανικές αυτές εκκλησίες, «σημαντικό προσκύνημα της Αιθιοπίας», υπογραμμίζει η νέα διευθύντρια του ΒΧΜ (από τον περασμένο Μάρτιο) Παρή Καλαμαρά, «εξακολουθούν να εξυπηρετούν τις λατρευτικές ανάγκες της αιθιοπικής χριστιανικής κοινότητας, η οποία ασπάζεται τον Μονοφυσιτισμό. Οι μονοφυσίτες εμφανίστηκαν στις περιοχές της Αιγύπτου και της Συρίας ήδη τον 5ο αιώνα, όταν αυτές αποτελούσαν εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μάλιστα, η δογματική αυτή διαφοροποίηση θεωρείται ότι συνέβαλε και στην πολιτική απόσχιση των περιοχών αυτών από το Βυζάντιο, μετά την αραβική κατάληψη στα μέσα του 7ου αιώνα».
Ο πρωτ. Περίανδρος Ι. Επιτροπάκης, αρχαιολόγος και προϊστάμενος Εκθέσεων, Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου της Αθήνας, λέει στην «Κ» ότι η έκθεση του Β. Αρτίκου επαναφέρει στο προσκήνιο ένα ιδιόρρυθμο και ανεξερεύνητο κομμάτι της χριστιανοσύνης. «Γύρω στη πρώτη χιλιετία προ Χριστού η συνεύρεση αιθιοπικών και νοτιο-αραβικών πληθυσμιακών ομάδων γύρω από την πόλη Αξούμ δημιούργησε ένα μοναδικό πολιτισμό άμεσα συνδεδεμένο τόσο με τον δικό μας αρχαίο κόσμο όσο και με αυτόν της Μέσης Ανατολής. Ο εκχριστιανισμός της Αιθιοπίας ξεκίνησε με τον προσηλυτισμό του βασιλιά της Αξούμ Αϊζάνα από τον Ελληνα μοναχό της Τύρου Φρουμέντιο, τον οποίο χειροτόνησε επίσκοπο ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Αθανάσιος. Ετσι, το 340 μ.Χ., ο χριστιανισμός ανακηρύχθηκε σε επίσημη θρησκεία και ο Φρουμέντιος έγινε ο πρώτος αρχιεπίσκοπος (Αμπούνα) της ιερής πόλης Αξούμ. Παρά το γεγονός ότι ο χριστιανισμός στην Αιθιοπία συνδέθηκε εξαρχής με τη Μονοφυσιτική Κοπτική Εκκλησία της Αιγύπτου, οι ίδιοι οι Αιθίοπες αυτοαποκαλούνται ορθόδοξοι χριστιανοί. Αυτή η ιδιόμορφη Ορθοδοξία τους, κράμα εβραϊκών, χριστιανικών και αφρικανικών εθίμων, ήταν το αποτέλεσμα της μακροχρόνιας αποκοπής τους από την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή λόγω της ισλαμικής επέλασης».
Υποστηρίζει ακόμη ότι το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό επίτευγμα της αιθιοπικής Εκκλησίας είναι οι μονολιθικές εκκλησίες, με εντυπωσιακότερες όλων αυτές στη Λαλιμπέλα. Και προσθέτει ότι η αιθιοπική εικονογραφία, βασισμένη στη βυζαντινή παράδοση, εμπλουτίστηκε με πλήθος θεμάτων άγνωστων στον υπόλοιπο κόσμο και ακολούθησε ένα δρόμο πηγαίας και αυθόρμητης καλλιτεχνικής έκφρασης, απόλυτα συνυφασμένης με την πνευματικότητα της λατρείας που υπηρετεί.
Τελετουργία
Οσο για το μυσταγωγικό τελετουργικό της αιθιοπικής λειτουργίας, μοιάζει να ξεπηδάει απευθείας από τη Βίβλο. «Αιθίοπες τυλιγμένοι σε λευκούς μανδύες και μετά από πολύωρη πεζοπορία συγκεντρώνονται χαράματα, γύρω στις πέντε το πρωί, στις εκκλησιές τους. Στο πρώτο μέρος της λειτουργίας τους, πρεσβύτεροι και διάκονοι ψάλλουν και χορεύουν αργόσυρτα σε κύκλο υποβοηθούμενοι από σείστρα και ταμπούρλα. Το δεύτερο μέρος της λειτουργίας μοιάζει περισσότερο με το ορθόδοξο τυπικό. Μεγάλες ράβδοι σε σχήμα “Ταυ” στηρίζουν τους πιστούς καθ’ όλη της διάρκεια της τρίωρης “ακάθιστης” ακολουθίας τους».
Κομμάτια αυτής της παράδοσης θαυμάζουμε στην περιοδική έκθεση. Τις μονολιθικές εκκλησίες αλλά και προσκυνητές που συρρέουν στη δική τους λαξευτή «Ιερουσαλήμ» της Λαλιμπέλα, όπως την περιγράφει ο Βασίλης Αρτίκος. «Ανθρωποι ευσεβείς, ταπεινοί, αρχέγονες-βιβλικές θα λέγαμε φιγούρες με βαθιά θρησκευτικότητα, αποπνέουν τη σπάνια πνευματικότητα της βιωματικής πίστης που δεν απελπίζει, αλλά ελπίζει!».
Ο επισκέπτης του ΒΧΜ εντυπωσιάζεται για έναν επιπλέον λόγο. Μαζί με τις φωτογραφίες του τόπου λατρείας των χριστιανών της Αιθιοπίας στη μικρή Λαλιμπέλα παρουσιάζεται και μια μικρή συλλογή νεότερων έργων του Βυζαντινού Μουσείου, τα οποία συνδέονται με τη μονοφυσιτική κοινότητα της Αιθιοπίας.