«…το άλλο μετόχιον αυτώ το κείμενον εν Καλαμαρία και περιέχον σπίτια, μαγηρεία, αποθήκας, σταύλους, αχειρώνας, αμπελώνας, φρέαρ και μιαν εκκλησίαν επ’ ονόματι του Αγίου Νικολάου, περιοριζόμενον δε από της κοιλάδας… θαλάσσης και των συνόρων του ιβηρητικού μετοχή…» Το οθωμανικό έγγραφο (Vakufname) του 1529, που περιγράφει αναλυτικά τα περιουσιακά στοιχεία της Μονής Παντελεήμονα, εντός και εκτός της χερσονήσου του Αθω, δεν είναι η μοναδική μαρτυρία για το «Εν Καλαμαρία» σπουδαίο αγιορείτικο μετόχι της Χαλκιδικής.
Το εντυπωσιακό συγκρότημα μοναστηριακής αρχιτεκτονικής που δεσπόζει σήμερα στο μέσον μιας αγροτικής έκτασης στα Νέα Φλογητά κουβαλάει την ιστορία της Χαλκιδικής και της ίδιας της Ελλάδας από την αναδιάρθρωση του βυζαντινού κράτους έως τις μέρες μας. Τη γη του, τεράστιες γεωργικές εκτάσεις και τσιφλίκια, καλλιέργησαν οι πρόσφυγες από τα Φλογητά της Μικρής Ασίας, οι οποίοι προσπαθούσαν να ορθοποδήσουν στη νέα πατρίδα. Στα κτίριά του λειτούργησε το «Αμερικανικό νοσοκομείο» για την περίθαλψή τους, ενώ στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε η έδρα των κατοχικών δυνάμεων πριν περιπέσει σε αχρηστία και εγκατάλειψη.
Η πλήρης αποκατάσταση του διατηρητέου συγκροτήματος από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Ορους ολοκληρώθηκε έπειτα από 20 χρόνια, με χρηματοδοτήσεις ευρωπαϊκών προγραμμάτων (ΕΣΠΑ), αναδεικνύοντας ένα αρχιτεκτονικό κόσμημα του 19ου αιώνα, που άνοιξε τις πύλες του και επισήμως χθες για την πρώτη, μεγάλη, περιοδική έκθεση «Η Επανάσταση του 1821 στη Χαλκιδική».
Ενα νέο κέντρο πολιτισμού αποκτά η Χαλκιδική στο αποκατεστημένο πρώην μετοχιακό συγκρότημα της Αθωνικής Πολιτείας στα Φλογητά.
Η επετειακή εκθεσιακή παραγωγή, η οποία, λόγω των αλλεπάλληλων εγκλεισμών, μετατέθηκε για το φετινό καλοκαίρι, αφηγείται, με τα πλέον σύγχρονα μέσα, άγνωστα σε πολλούς γεγονότα της Επανάστασης στη Χαλκιδική. Η μουσειολογική πρόταση και εφαρμογή της έκθεσης την οποία υπογράφουν οι αρχαιολόγοι της Εφορείας Νικόλαος Μερζιμέκης και Αρχοντία Πολυζούδη, η αρχιτέκτονας της Εφορείας Βαλεντίνη Αδάμου και ο καλλιτέχνης Στάθης Μήτσιος, συνδυάζει την ιστορική τεκμηρίωση με την δραματοποιημένη αφήγηση.
Οπλα, παλάσκες, σπάθες, άρπαγες και εξαρτήματα αγωνιστών που σχετίζονται με τη θάλασσα και την ξηρά, επιστολές από το οικογενειακό αρχείο του Εμμανουήλ Παπά, ενημερωτικό υλικό, μεταφέρουν τον επισκέπτη «εικονικά» στο επίκεντρο των γεγονότων του 1821. Η τρισδιάστατη προβολική εγκατάσταση αναβιώνει ως ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ το κλίμα της εποχής, την ένταση της περιόδου, την ανάγκη για την ελευθερία, την προετοιμασία, τα κίνητρα, τις σφοδρές μάχες, την απογοήτευση, τον πόνο και τα δεινά που προκάλεσε στους Χαλκιδικιώτες η αποτυχία της επανάστασης, καθοριστική ωστόσο για την επιτυχία και την εδραίωση της επανάστασης στη νότια Ελλάδα.
Η έκθεση αναπτύσσεται σε ένα από τα τρία κτίρια του συγκροτήματος που έχει μετατραπεί σε αίθουσα περιοδικών εκθέσεων. Στο πρώτο λειτουργούν ήδη τα εργαστήρια συντήρησης της Εφορείας (περγαμηνής, χαρτιού, κεραμικής, μαρμάρου κ.ά.), ενώ το τρίτο κτίριο –έδρα του οικονόμου του μετοχίου με παρεκκλήσι– θα στεγάσει μόνιμη έκθεση για τη «Χριστιανική Χαλκιδική» (βρίσκεται το στάδιο έγκρισης της μουσικολογικής μελέτης).
Κομμάτι της χριστιανικής Χαλκιδικής είναι και το μετοχικό συγκρότημα των Φλογητών με μακρά ιστορία, που ερεύνησε ο αρχαιολόγος Ν. Μερτζιμέκης. Το μετόχι, όπως εξηγεί, ανήκε στο Καπετανίκι της Καλαμαριάς – ένα από τα έξι «Καπετανίκια», μετά τον διαχωρισμό της Χερσονήσου από τους Παλαιολόγους. Αν και οι κτητορικές πλάκες του συγκροτήματος δείχνουν ότι τα κτίρια οικοδομήθηκαν ή αποκαταστάθηκαν το 1853, το 1884 και το 1909, ως «Απάνω Βολβός» αναφέρεται το 1275, ως «Τούμβα Βόρβου» μαρτυρείται σε Χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου του 1311, «μονή με ανεμόμυλον ευρωπαϊκού συστήματος» το περιγράφει ο συγγραφέας Γεράσιμος Σμυρνάκης. Ουσιαστικές αλλαγές στο μετόχι επέφερε το σύστημα ιδιοκτησίας γης στα χρόνια της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μεγάλες εκτάσεις, κτήματα μεγαλογαιοκτημόνων ή μονών χορηγήθηκαν ως τιμάρια σε στρατιωτικούς παράγοντες που συνέβαλαν στην εδραίωση της οθωμανικής κυριαρχίας. Η φυσιογνωμία του άλλαξε πλήρως στις αρχές του περασμένου αιώνα, μετά τη διανομή κλήρου των μετοχιακών εκτάσεων στους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το συγκρότημα λειτούργησε ως «Αμερικανικό Νοσοκομείο». Είχε δηλαδή τον χαρακτήρα «αγροτικού κέντρου υγείας» για τους πληθυσμούς της δυτικής Χαλκιδικής και όχι μόνο. Οι Αμερικανοί, γράφει ο Jacues Ancel, «κατασκεύασαν αρτεσιανά πηγάδια στις εκτάσεις του μετοχίου για την κάλυψη αναγκών σε νερό, ανακαίνισαν το κτίριο και το μετέτρεψαν σε νοσοκομείο όπου λειτουργούσαν χειρουργείο, μαιευτήριο, ορθοπεδική κλινική, πρώτες βοήθειες, φαρμακείο», περιγραφές για μία από τις πτυχές του προσφυγικού ελληνισμού 100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.