Η Ρένα Παπασπύρου πλησιάζει ένα από τα έργα της –μια σύνθεση με τούβλα, κεραμίδια, ψηφίδες και γυαλί από τα τέλη της δεκαετίας του ’60– και ακουμπάει ένα μικρό θραύσμα από κεραμίδι. Εχει χρώμα ελάχιστα διαφορετικό από τα διπλανά κομμάτια και τη δική του ιστορία. Το βρήκε περπατώντας πριν από λίγες ημέρες σε ένα γκρεμισμένο σπίτι στο Μεταξουργείο, ό,τι ακριβώς χρειαζόταν για να αντικαταστήσει μια παλιότερη «ψηφίδα», που με τα χρόνια έσπασε.
«Ο αστικός χώρος ποτέ δεν σταματάει να μου παρέχει τα υλικά μου», λέει η εικαστικός, η οποία δουλεύει με τις ύλες της πόλης εδώ και εξήντα χρόνια. Σπασμένα μπουκάλια, τούβλα, κεραμίδια, μεγάλες και μικρές μωσαϊκές πλάκες, κομμάτια ξύλου, λαμαρίνες, αποτοιχισμένες επιφάνειες κατοικιών, λινόλεουμ δαπέδου· όλα αυτά αποτελούν για εκείνη ιδανικά μέσα για να εκφράσει και να προβάλει τις πλούσιες, ολοζώντανες συνειρμικές εικόνες της. «Θεωρώ ότι όλα αυτά τα χρόνια κάνω το ίδιο πράγμα: ασχολούμαι με την ύλη, τη φόρμα και την εικόνα της προσπαθώντας να την πλησιάσω όσο το δυνατόν καλύτερα», εξηγεί. «Οταν ζεις και κινείσαι στο ίδιο περιβάλλον, στους ίδιους τοίχους, στους δρόμους, στην άσφαλτο, τότε το μυαλό αρχίζει να πλάθει ιστορίες με αυτά τα στοιχεία. Το αστικό τοπίο μπορεί να αλλάζει με τον χρόνο, αλλά δεν είναι αυτό που γεννάει τις εικόνες. Είναι ο τρόπος που το βλέπει κανείς».
Η έκθεση της Παπασπύρου «Το πέρασμα του κομήτη: επεισόδια και εικόνες στην ύλη», που εγκαινιάζεται αύριο στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων (κτίριο Α), θα μπορούσε να ονομαστεί και αναδρομική. Συγκεντρώνει έργα τα οποία καταγράφουν την καλλιτεχνική πορεία της και παράλληλα δεν είναι τόσο γνωστά στο αθηναϊκό κοινό ή έχουν να εκτεθούν πολύ καιρό. Περιλαμβάνει πειραματική δουλειά από τα πρώτα της βήματα –μεταξύ άλλων δύο ενδεικτικά μωσαϊκά από την ατομική της έκθεση στην γκαλερί Αστορ το 1967– και συνεχίζει στις ενότητες που χαρακτήρισαν τη διαδρομή της έκτοτε: μια επιλογή από τα «Επεισόδια στην ύλη» (1976-81), από την ενότητα «Εικόνα στην ύλη / Γεωγραφία» (1981-82), τρία έργα με αποτοιχισμένες επιφάνειες από τη σειρά «Μαγικά δωμάτια» (1984-85), μια εγκατάσταση με μωσαϊκές πλάκες πάνω σε δύο σιδερένια τραπέζια «Συνειρμικές εικόνες», (1989-1994), ένα έργο με ντεκουπαρισμένες φωτοτυπίες από την έκθεση «Η απόλυτη ορατότητα με τυφλώνει» (2008) και πέντε μεγάλες «Κλίμακες» από την ομώνυμη ενότητα (2017).
Ο χώρος της Πινακοθήκης είναι ευρύχωρος και φιλόξενος για αυτή την παρουσίαση, που επιμελήθηκε ο ιστορικός τέχνης και επιμελητής εκθέσεων του ΟΠΑΝΔΑ Χριστόφορος Μαρίνος. Ο επισκέπτης νιώθει από την πρώτη στιγμή την ελευθερία που χαρακτηρίζει τη δουλειά της εικαστικού, την αμεσότητα, την απλότητα, την έλλειψη επιτήδευσης. Τα έργα όπως πάντα δεν έχουν κορνίζες ή κάδρα και κανένα δεν διαθέτει ορθογώνιο πλαίσιο. Οι «Κλίμακες» κατεβαίνουν ή ανεβαίνουν στο ταβάνι, ενώ κοντά τους η Παπασπύρου δημιούργησε ένα in situ έργο με μωσαϊκές πλάκες. Πάνω τους έχει περιγράψει με μαύρο περίγραμμα και λίγο χρώμα τις μορφές που γεννάει το ασυνείδητο ενώνοντας φανταστικές τελείες πάνω στο τσιμέντο. «Θέλαμε να κάνουμε μια έκθεση ευανάγνωστη», λέει η ίδια, «γι’ αυτό δεν ακολουθήσαμε χρονολογική σειρά και αφήσαμε να μας οδηγήσει ο χώρος».
Το αστικό τοπίο μπορεί να αλλάζει με τον χρόνο, αλλά δεν είναι αυτό που γεννάει τις εικόνες. Είναι ο τρόπος που το βλέπει κανείς.
Ο κομήτης Χάλεϊ
Ενα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι το έργο που δίνει τον τίτλο στην έκθεση παρουσιάζεται στο τέλος της διαδρομής του επισκέπτη. Το «Πέρασμα του κομήτη», μάλλον άγνωστο ακόμη και σε όσους ξέρουν καλά τη δουλειά της Παπασπύρου, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην ατομική της έκθεση το 2000 στην γκαλερί Λόλα Νικολάου στη Θεσσαλονίκη. Το υλικό είναι λινόλεουμ και η προβαλλόμενη διαφάνεια είναι μια γκραβούρα του 1760, ψηφιακά επεξεργασμένη κατά σημεία, που περιγράφει το πέρασμα του κομήτη του Χάλεϊ από τον αστερισμό του Υδροχόου. Η γκραβούρα αγοράστηκε το 1990 σε υπαίθρια αγορά κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στη Βουδαπέστη, όπως θυμάται η καλλιτέχνις. «Αυτό ήταν το πρώτο έργο που έκανα σε σχέση με τους “Αστερισμούς”», εξηγεί. «Ακολούθησαν κι άλλα», συμπληρώνει – «ο ουρανός είναι το μεγαλύτερο άγραφο φύλλο χαρτί πάνω στο οποίο ο άνθρωπος μπορεί να σχεδιάσει τις φαντασιακές εικόνες του».
«Η Παπασπύρου μελετάει το ασυνείδητο των εικόνων και την ενδεικτική τους διάσταση. Κάτι ασήμαντο, μια ρωγμή σε μια επιφάνεια, για εκείνην αποτελεί εικόνα», σχολιάζει ο επιμελητής της έκθεσης. «Στη σειρά “Γεωγραφίες”, για παράδειγμα, όταν επισημαίνει με τη λεπτή μύτη του μολυβιού τις “τυχαίες φόρμες” που βρίσκονται πάνω σε αποτοιχισμένες επιφάνειες, στην ουσία μετατρέπει τις υπάρχουσες ρωγμές σε εκτάσεις, χώρες, φανταστικά σύνορα, θάλασσες και ποταμούς. Ο οπτικός μηχανισμός της έχει απεριόριστες εικονοποιητικές δυνατότητες. Το βλέμμα της εστιάζεται και απεστιάζεται με χαρακτηριστική ευκολία. Αναγνωρίζει στην ύλη ευρήματα, μικρόκοσμους και μακρόκοσμους, φανταστικούς χώρους, πρόσωπα και φιγούρες, ναούς, φλόγες, ζώα και αστέρια».
Η έκθεση «Το πέρασμα του κομήτη» διαρκεί έως τις 20 Νοεμβρίου.
