Η Αμερικανίδα θαλάσσια βιολόγος Ρέιτσελ Κάρσον έβαλε, στις αρχές του 1950, έναν μεγάλο, παθιασμένο στόχο: να γράψει μια «βιογραφία» των ωκεανών που μας περιβάλλουν. Εκδόθηκε σε ένα βιβλίο με τον τίτλο «Η θάλασσα γύρω μας», που με το συναρπαστικό του πάντρεμα επιστημονικής πληροφορίας, ποιητικής γραφής και πρωτοποριακής οικολογικής σκοπιάς είχε τεράστια απήχηση και κέρδισε το δύσκολό του στοίχημα.
Εβδομήντα ένα χρόνια μετά, στην Αθήνα, κάπου στη γειτονιά του Ταύρου, τρία χιλιόμετρα από την ακτή του Σαρωνικού, εγκαινιάζεται στον χώρο τέχνης Tavros ένα εικαστικό, επιστημονικό και εκπαιδευτικό τρίμηνο πρόγραμμα με τον ίδιο τίτλο («The sea around us»), κατά κάποιον τρόπο αποδίδοντας έτσι μνεία σε εκείνο το μνημειώδες έργο της Κάρσον. Το πλούσιο αυτό θαλασσινό πανόραμα ξανοίγεται σε βαθιά νερά, θέτοντας κι αυτό ένα μακρινό στόχο, πλατύ και οικουμενικό όσο η ίδια η θάλασσα και η πανάρχαια σύνδεσή μας με αυτήν.
Μέσα σε τέσσερις μεγάλες πτυχές –μια ερευνητική, μια εικαστική, μια εκπαιδευτική και μια σειρά από προβολές– το τρίμηνο πρόγραμμα (14 Οκτωβρίου 2022 – 28 Ιανουαρίου 2023) φιλοδοξεί να μας ανοίξει ένα παράθυρο προς θαλασσινές ιστορίες που απλώνονται από το Αιγαίο, τη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο και φτάνουν έως την Ασία και τις επτά θάλασσες του πλανήτη.
Στο ερευνητικό του κεφάλαιο, το πρόγραμμα μας δείχνει αρχειακό υλικό που προέκυψε έπειτα από μια διετή αρχιτεκτονική και ιστορική έρευνα του Εργαστηρίου Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ πάνω στο χνάρι που άφησαν οι Ελληνες έμποροι και ναυτικοί σε δύο κατεξοχήν «ελληνικές» πόλεις στα ευρύτερα όρια της Μεσογείου, δύο παράκτιες μητροπόλεις του διαχρονικά ισχυρού θαλασσινού πολιτισμού της χώρας μας, την Οδησσό και τη Μασσαλία.
Από τα αστραφτερά σύμβολα της ευημερίας των επιφανών, τα λιμάνια-σύμβολα της ελληνικής ναυτοσύνης, πάμε στο εικαστικό κεφάλαιο του προγράμματος (σε επιμέλεια της Μαρία-Θάλειας Καρρά, ιδρύτρια του Tavros) που μοιάζει με παγκόσμιο καλειδοσκόπιο των αφανών ηρώων των θαλασσών. Αυτοί οι αφανείς ήρωες εμφανίζονται σε μια σειρά προβολών σε επιμέλεια της Delphine Leccas, όπου η θάλασσα απεικονίζεται ως ένας τόπος μόχθου, μαγείας αλλά και τρόμου, αλλά και σε μια ομαδική έκθεση.
Εκεί, ο Νίκος Μάρκου εκθέτει υλικό του από τις επισκέψεις που είχε κάνει 40 χρόνια πριν στις ταπεινές κατοικίες των ναυτικών στο Πέραμα. Εκεί όπου η «αρχιτεκτονική της ανάγκης» των αυτοσχέδιων παραγκών τους κέντρισαν το ενδιαφέρον του, και θέλησε να γνωρίσει τους κατοίκους τους. Οπως σημειώνει ο ίδιος, «ο χρόνος που ξόδεψα δίπλα σ’ αυτές τις οικογένειες ήταν πολύ περισσότερος από αυτόν που ξόδεψα για να τις φωτογραφίσω». «Εύχομαι», λέει συγκινητικά, «κοιτώντας τις, ο θεατής να μπορέσει να νιώσει αυτά που δεν θα μπορούσα ποτέ να βάλω σε λέξεις». Πράγματι, αυτά τα ασπρόμαυρα πορτρέτα μοιάζουν να σε κοιτούν κατάματα, στοιχειωμένα όπως είναι μέσα σε μια Ελλάδα των αρχών του ’80 που πια έχει φύγει. Στέγες από ελενίτ στερεωμένες με πέτρες και στο βάθος ο μελαγχολικός κόλπος της Σαλαμίνας διάστικτος με καράβια στο αγκυροβόλιο, παιδιά που παίζουν ανάμεσα στις παράγκες και ζευγάρια που δεν ξέρεις τι φουρτούνες και τι πίκρες μπορεί να κρύβουν τα μάτια τους και τι απλές καθημερινές χαρές νά ‘χουν οι μέρες τους.
Το τρίμηνο πρόγραμμα «The sea around us» στον Ταύρο φιλοδοξεί να μας ανοίξει ένα παράθυρο από το Αιγαίο μέχρι την Ασία.
Κοινός ορίζοντας
Από τη θαλασσινή ζωή των ανώνυμων αντλεί το υλικό του και ο εικαστικός Ευτύχης Πατσουράκης, συλλέγοντας θαλασσογραφίες αγνώστων και κάνοντας μια παράλληλη συρραφή τους, δημιουργώντας έναν κοινό ορίζοντα. Απειλητικές συννεφιές, κύματα και καράβια που παλεύουν μέσα τους, όλα τους ζωγραφισμένα από χέρια «ναΐφ» ζωγράφων που ποτέ δεν είχαν όνομα και υπόσταση στον χώρο της τέχνης. Σαν σε μια μικρή αυτοσχέδια ομαδική έκθεση κάποιων αιώνια άσημων που κάποτε ονειρεύτηκαν την ίδια θάλασσα χωρίς να το γνωρίζουν, τώρα την ατενίζουμε εμείς μέσα από τα μάτια τους.
Καθημερινές ανώνυμες μορφές μέσα στο παράκτιο τοπίο, σε λιμάνια, προβλήτες ή μαρίνες, κάτοικοι των τριγύρω περιοχών που βγήκαν το καθημερινό τους σεριάνι ή επισκέπτες από άλλα σημεία της πόλης που θέλησαν να μυρίσουν τον αέρα της θάλασσας, είναι οι σιωπηλοί πρωταγωνιστές στις φωτογραφίες που τραβάει ο φωτογράφος Γιώργος Σαλαμέ από τη Μασσαλία και τη Σικελία έως την Αίγυπτο, τον Λίβανο και το Παλαιό Φάληρο, σε μια ενότητα με τίτλο «White Middle Sea» (το όνομα της Μεσογείου στα αραβικά). Παράλληλα, ένας πολυπράγμων νέος Αμερικανός (που έχει γίνει πλέον σχεδόν Ελληνας, ζώντας μεταξύ Νέας Υόρκης, Αθήνας και Σύρου), ο Τζέικομπ Μόε, διοργανωτής του Syros International Film Festival, φέρνει στην έκθεση ήχους και μελωδίες της παλιάς Σύρου και του αρχιπελάγους. Κι από τη Σύρο, μία από τις πατρίδες της ποντοπόρου εμπορικής ναυτιλίας, πάμε στο πολύμηνο θαλασσινό μπάρκο των χιλιάδων αφανών ναυτών από τις Φιλιππίνες. Εκεί μας μεταφέρει με ένα βίντεό της η Ελβετίδα εικαστικός Λένα-Μαρία Τέρινγκ, και το κάνει με ένα έξυπνο εύρημα: σε μια παράλληλη δράση, παρακολουθούμε στα αριστερά της προβολής τα τεκταινόμενα μέσα στον χώρο του εστιατορίου του εμπορικού καραβιού, και στα δεξιά τα τοπία που ανοίγονται τριγύρω: συννεφιασμένοι ορίζοντες, πλεύσεις μέσα στην ωκεάνια απεραντοσύνη και νυχτερινά λιμάνια. Κι ενώ η θάλασσα, αμέτοχη στα ανθρώπινα, συνεχίζει στην αιώνια κίνησή της, εμείς βλέπουμε τους ναύτες να περνούν την ώρα τους κολλημένοι σε ένα καραόκε, τραγουδώντας κακότεχνα ροκ τραγούδια, γελώντας και διασκεδάζοντας κάπου στα όρια της μοναξιάς, της κούρασης και της ανίας.
Κάποιοι άλλοι «αναλώσιμοι» που ζουν από τη θάλασσα είναι κι όσοι εργάζονται στα επικίνδυνα πόστα των διαλυτηρίων του Πακιστάν. Χιλιάδες άνθρωποι συρρέουν από κάθε γωνιά της χώρας για να κερδίσουν εκεί ένα μεροκάματο πάνω στα γιγάντια, σκουριασμένα –συχνά φονικά– σκαριά των κάποτε περήφανων εμπορικών καραβιών. Στο ντοκιμαντέρ αυτό της Χίρα Νάμπι, το καράβι, μέσα στις τελευταίες του στιγμές, αποκτά ανθρώπινη φωνή. «Γιατί δεν μ’ αγαπάς πια», «γιατί δεν με χρειάζεσαι», λέει στους εργάτες που το διαμελίζουν, κι έτσι κλείνει ένας κύκλος: από τις περήφανες, φιλόδοξες και αστραφτερές γενέτειρες των καραβιών, πατρίδες των ναυπηγών και ιδιοκτητών τους, όπως η Οδησσός, έως τους τόπους της τελευταίας τους πνοής, στα «σκραπάδικα» της Ασίας. Από τα ναυπηγεία στα παλιοσίδερα: ένας κύκλος γέννησης και θανάτου που θυμίζει την ίδια τη θάλασσα, εκεί που αρχίζουν και τελειώνουν όλα.
«Αεικίνητο ρυάκι»
Οπως το είχε πει και η Ρέιτσελ Κάρσον, σε εκείνο το συγκλονιστικό της βιβλίο του 1951, που είχε τον ίδιο τίτλο με την έκθεση που εγκαινιάζεται στον «Ταύρο» στις 14 Οκτωβρίου: «…η θάλασσα βρίσκεται παντού γύρω μας. Το εμπόριο απ’ όλους τους τόπους της γης, πρέπει να τη διασχίσει. Οι άνεμοι που φυσούν πάνω από την ξηρά έχουν γεννηθεί πάνω στη φαρδιά της απεραντοσύνη, και αέναα ψάχνουν να γυρίσουν σε αυτήν. Ακόμα και οι ήπειροι, αποσυντίθεται και πέφτουν μέσα της, και οι βροχές που αναδύονται από αυτήν, γίνονται ποτάμια και ξαναγυρίζουν μέσα της. Μέσα στο μυστηριώδες παρελθόν της συμπεριλαμβάνει όλα τα αμυδρά ξεκινήματα της ζωής και, δέχεται, ύστερα από τόσες μεταμορφώσεις, το νεκρό κέλυφος της ίδιας ζωής. Γιατί όλα, στο τέλος, επιστρέφουν στη θάλασσα – στον Ωκεάνιο ποταμό, το αεικίνητο ρυάκι του χρόνου, την αρχή και το τέλος».
«The sea around us», 14 Οκτωβρίου 2022 – 28 Ιανουαρίου 2023, Αναξαγόρα 33 @locusathens.