«Μια σπανιότατη δημιουργική φλόγα. Αυτό διέκρινα στη Χρύσα όταν πρωτοείδα το έργο της στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης το 1963. Η ίδια φλόγα έκαιγε μια πενταετία αργότερα στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ που ήταν η αρχή της μετέπειτα συνεργασίας μας αλλά και σε ολόκληρη την εικαστική της πορεία. Παθιασμένη με τη δουλειά της και τον Νέο Κόσμο, ελεύθερη, αδέσμευτη, βυθισμένη στις δημιουργικές της αναζητήσεις και στους πειραματισμούς, αφοσιωμένη στον στόχο της, μιλούσε για το έργο της απλά, εμπνευσμένα, χωρίς στόμφο και βέβαια, δούλευε ασταμάτητα με μουσική και καλή παρέα».
Ετσι θυμάται τον άνθρωπο και τη δημιουργό Χρύσα (Βαρδέα-Μαυρομιχάλη, 1933-2013) ο αρχιτέκτονας, ερευνητής συγγραφέας, ομότιμος καθηγητής στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Delft, Αλέξανδρος Τζώνης. Συναντήθηκαν νέοι στην άλλη άκρη του Ατλαντικού το 1968. Εκείνη στην αιχμή της αμερικανικής και διεθνούς πρωτοπορίας και ήδη καταξιωμένη στη Νέα Υόρκη. Εκείνος, νεαρός καθηγητής τότε στο Graduate School of Design του Χάρβαρντ, είχε μόλις αναλάβει ένα νέο εκθεσιακό διεπιστημονικό πρόγραμμα του πανεπιστημίου, παρουσιάζοντας το έργο σπουδαίων καλλιτεχνών (σχέδια του Σ. Στάινμπεργκ, φωτογραφίες του Μ. Αντονιόνι κ.ά.), ανάμεσά τους και σχέδια της Χρύσας.
Στην έκθεση «Light Negative Positive» που επιμελήθηκε ο ίδιος, αντιπαρέβαλε τα έργα της με μεγάλης κλίμακας αναπαραγωγές σχεδίων του Ροντέν. Ο 85χρονος Αλέξανδρος Τζώνης μας αφηγείται σήμερα με λεπτομέρειες τις έντονες μέρες της εκθεσιακής δραστηριότητας του ’68 και ’69 –χρονιά της φοιτητικής εξέγερσης «Harvard Strike»– και βέβαια τη βραδιά των εγκαινίων της έκθεσης (28 Μαρτίου 1968) για τα οποία, όπως αποκαλύπτει, «η Χρύσα πέταξε με ιδιωτικό αεροπλάνο από τη Νέα Υόρκη, και αν δεν κάνω λάθος, το οδηγούσε η φίλη της Φιλίπα ντε Μενίλ, η κόρη της ιδρύτριας του μουσείου Menil Collection στο Χιούστον».
«Μια σπανιότατη δημιουργική φλόγα. Αυτό διέκρινα στη Χρύσα», λέει ο συνεργάτης και φίλος της Αλέξανδρος Τζώνης.
Η δωρεά
Μισό και πλέον αιώνα από την ιστορική έκθεση στο Χάρβαρντ, τα έργα (37 σχέδια Γκουάς, κάρβουνο και παστέλ, και η αφίσα της έκθεσης που σχεδίασε η ίδια), δωρεά του Αλέξανδρου Τζώνη και της συντρόφου του Λιάν Λεφέβρ, παρουσιάζονται στο Μουσείο Αλεξ Μυλωνά, στην έκθεση «Light Negative Positive – Η Ελληνικότητα της Χρύσας» σε επιμέλεια Γιάννη Μπόλη και Μαρίας Τσαντσάνογλου. «Αποφασίσαμε να δωρίσουμε μέρος του αρχειακού μας υλικού στο MOMus, αφενός γιατί ο παγκόσμιος δημιουργικός και ηθικός χαρακτήρας του έργου της Χρύσας ταίριαζε με τα έργα της Συλλογής Κωστάκη, αφετέρου εκτιμούμε το εξαιρετικό ερευνητικό και εκθεσιακό έργο για τη ρωσική πρωτοπορία της Μαρίας Τσαντσάνογλου. Ενας τρίτος λόγος είναι η εν μέρει καταγωγή μου από τη Θεσσαλονίκη», μας λέει. Το υπόλοιπο αρχείο (Tzonis – Lefaivre) για την Ελληνίδα εικαστικό (επιστολές, σημειώσεις, χειρόγραφα διαλέξεων, φωτογραφίες) θα στεγαστεί στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.
Η ενότητα της δωρεάς, πλαισιωμένη από έργα των συλλογών του MΟΜus, του ΕΜΣΤ, της Alpha Bank καθώς και φωτογραφίες της δημιουργού (αρχείο Ελένης Μυλωνά), διατρέχει το εικαστικό σύμπαν της Χρύσας. Αναδεικνύει τη γραφή, την επικοινωνία, τα σύμβολα, τις πολιτισμικές της καταβολές, τη διαδικασία προς την ολοκλήρωση του έργου της. «Η Χρύσα δεν ήταν η πρώτη που εισήγαγε αστικά-βιομηχανικά στοιχεία στην τέχνη. Τα βιομηχανικά υλικά, γράμματα μεγάλων διαστάσεων από διαφημιστικές πινακίδες, γράμματα από “εμπορικές” γραμματοσειρές αλλά και το νέον που ενσωμάτωνε στις συνθέσεις της, έδειχναν εκλεκτικές συγγένειες με το κίνημα της ποπ αρτ στις ΗΠΑ όμως η Χρύσα δεν ήταν καλλιτέχνης της ποπ», σημειώνει. Το έργο της, αφηρημένο και μινιμαλιστικό, είχε διαφορετικό στόχο: τη δημιουργία μιας «ποιητικής» του «φωτός και της σκιάς» και την κατασκευή δημόσιων μνημείων τα οποία μπορούν να οριστούν ως «καθεδρικοί» του Νέου Κόσμου.
Εμβληματικά της έργα θεωρούνται «Οι Πύλες της Times Square» και η «Κλυταιμνήστρα» καθώς εκφράζουν «την ηρωική πορεία των λαών» και «τη βουβή κραυγή του πόνου και της διαμαρτυρίας», αντίστοιχα. «Για μένα η Κλυταιμνήστρα φέρει τον πόνο και τον θυμό της Γκερνίκα του Πικάσο», υπογραμμίζει ο κ. Τζώνης. «Η γλυπτική σύνθεση, εμπνευσμένη από την Ειρήνη Παπά και τον ομώνυμο ρόλο της στην “Ιφιγένεια” του Κακογιάννη, αποτελεί ένα από τα πιο δυνατά σύμβολα διαμαρτυρίας της καταπατημένης γυναίκας και της αυτο-καταστρεφόμενης πολεμόχαρης ανθρωπότητας».
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr